Sudan Południowy na skraju przepaści

1. Przed dom Dinga Chana 5 grudnia zajechali umundurowani mężczyźni. Wyciągnęli go na podwórze i strzelili prosto w twarz. Był politycznym komentatorem, pisał pod pseudonimem Isaiah Abraham. Bezpieka wzywała go wcześniej na przesłuchania w związku z pewnym artykułem: Ding Chan domagał się w nim ustąpienia prezydenta kraju Salvy Kiira. W czasie wojny domowej między południem a północą Sudanu Ding Chan walczył pod jego komendą, potem zrzucił mundur i w wolnym – jak sądził – kraju wybrał życie cywila. Mading Ngor prowadził program w Radio Bakhita w Dżubie. Mówił w nim o nadużyciach i korupcji władzy nowo powstałego państwa. W zeszłym roku mundurowi wyciągnęli go siłą z parlamentu i zabronili relacjonowania sesji. Innym razem został napadnięty i pobity. W grudniu wyjechał do Kanady. Prawnik Ring Bulebuk podjął się obrony rodziny, którą na mocy arbitralnej decyzji wojskowi wyrzucili z domu. Został porwany, przez trzy dni bity i torturowany prądem, a następnie wrzucony do grobu i zostawiony na pewną śmierć. Przeżył. W Dżubie nie wolno mówić o takich zdarzeniach. Kto mówi, może zniknąć. Trudno ustalić liczby: martwi i zniknięci nie mają głosu, a ci, którzy wiedzą o zniknięciach, zwykle milczą. Ring Bulebuk, mimo obaw, opowiedział o porwaniu reporterowi BBC. Wierzy, że rozgłos ochroni go przed zemstą ludzi w mundurach. Pracownicy międzynarodowych instytucji, którzy pozwalają sobie na publiczną krytykę władz, dostają pisma z żądaniem opuszczenia kraju w ciągu 24 godzin. Działacze niektórych organizacji pomocowych mają odczucie, że są śledzeni, a ich rozmowy telefoniczne i e-maile są pod kontrolą tajnych służb. Coraz częściej dochodzi do bezprawnych zatrzymań. W parlamencie czeka już projekt ustawy, która ograniczy prawo działania i wypowiedzi ludzi z organizacji pozarządowych. Reporter BBC rozmawiał o zabójstwach, zniknięciach i zastraszaniu z politykiem rządu w Dżubie. Ten wyjaśnił, że po ulicach grasują watażkowie o mentalności wyniesionej z buszu, z lat wojny domowej. Polityk odmówił ujawnienia nazwiska w obawie przed utratą pracy, a być może życia. Funkcjonariusz rządu wie, że rozgłos nikogo tutaj nie chroni. Nie ochronił telewizji Al-Dżazira. 16 stycznia nieznani sprawcy podpalili biuro tej stacji na terenie brytyjskiego hotelu Sahara Resort. Kamerzysta widział mężczyzn rozlewających płyn z kanistrów. Gdy zawiadomił menedżera hotelu, było już za późno. W biurze telewizji spłonął sprzęt wartości pół miliona dolarów, straty hotelu to 5 mln. Nikt tu nie wątpi, że podpalenie było zemstą za nadanie amatorskiego nagrania wideo z Wau, miasta położonego 650 km na północ od stolicy, gdzie w grudniu wojsko otworzyło ogień do pokojowej manifestacji. Zginęło 11 demonstrantów, a dziesiątki, być może setki zostało rannych. Wkrótce aresztowano dwóch redaktorów lokalnej telewizji pod pretekstem zignorowania „niezwykle ważnego wystąpienia prezydenta”. Tutejsza hipoteza jest inna: to oni dostali nagranie od amatora i przekazali je telewizji Al-Dżazira. Korespondentce tej stacji policja skonfiskowała kamerę, gdy filmowała ulice Dżuby. Postraszono ją, że następnym razem trafi do więzienia. „Uważajcie, co przekazujecie – ostrzegł dziennikarzy rzecznik rządu. – Macie skłonność do zbierania informacji to tu, to tam, bez weryfikowania ich w rządzie”. Czy walcząca z opresyjnym Chartumem przez kilka dekad Dżuba staje się Chartumem bis? 2. Lotnisko w Dżubie to obskurny i duszny barak, do którego maszeruje się z samolotu po płycie lotniska. Pasażerowie tłoczą się w oczekiwaniu na bagaże. Podobno niezła przeprawa jest wtedy, gdy naraz lądują tu trzy samoloty: w baraku nie ma jak się ruszyć, nie ma wentylacji. W Sudanie Południowym upały są iście piekielne: 50 stopni w słońcu to tutaj nic niezwykłego. Przed lotniskowym barakiem brakuje autobusów i taksówek. Jeśli nie ma się umówionego transportu, dojazd do miasta to wyzwanie, któremu można nie sprostać. Tak jest w całej Dżubie. Głównym środkiem przemieszczania się są mototaksówki, tzw. boda-boda. Jeżdżą nimi Ugandyjczycy i Kenijczycy, bo to lepszy zarobek niż w ich ojczystych krajach. W końcu w Dżubie nie ma prawie nic, więc to, co jest, kosztuje. Dżuba to bardziej wioska niż miasto, owszem, ogromna, ale jej miejskość jest umowna. Przy głównych ulicach łażą kozy i kury, bliżej peryferii też krowy. Wiosko-miasto ma kilka głównych, pokrytych asfaltem alei. Te mają nazwy, ale wiele ulic ich nie posiada. Nie ma adresów, mówi się np.: „ten murowany budynek na drodze do” albo: „niedaleko hotelu X, ambasady Y, osiedla Z”. Nie ma poczty, dochodzą tylko drogie przesyłki kurierskie. Budynki hoteli wyróżniają się widocznymi tablicami – pełnią funkcję punktów orientacyjnych, innych tu nie ma. Wiele miejsc wygląda identycznie: ciągnące się szeregi drewnianych chatek, blaszanych kontenerów, straganów. Panuje bezplan urbanistyczny, architektoniczny, który idzie w parze z anarchią i zgiełkiem ulicy. Asfaltowa droga zmienia się nagle w wyboistą, szutrową, podskakujące na niej auta wzbijają tumany szarordzawego kurzu. Z pewnością stolica nowego państwa po długoletniej wojnie nie ma planisty. Bezplan i anarchia rosną razem z Dżubą. Ci, co tu mieszkają, mówią, że stolica dziś i sprzed dwóch lat to dwa światy. Dżuba miała rozmiary wiochy, dziś to milionowe wiosko-miasto, które rozciąga się i rozpycha na boki. Zjeżdżają tu południowi Sudańczycy z saksów na północy, biedacy z interioru, imigranci – wszyscy po pracę, nową szansę. Co przecznica, to plac budowy: nowe osiedle, hotel, biura. Inwestują Chińczycy, Etiopczycy, Erytrejczycy, Libańczycy. Budują na dzierżawionej od miejscowych kacyków ziemi. W Dżubie mówią, że na budowach pracują głównie imigranci, Sudańczycy nie garną się do takiej roboty. – Niedawni bojownicy liczą na lepszy los niż harówa w takim upale – podśmiewa się Kenijczyk na saksach. Nowo postawione budynki, maksymalnie kilkupiętrowe, sąsiadują z szałasami z patyków, okrągłymi chatkami z błota pokrytymi słomą. Tych też przybywa. Przed chatkami, szałasami, kontenerami ich lokatorzy prowadzą biznesy – sklepik z chińską tandetą, grill, stragan z owocami. Albo siedzą tylko i patrzą. Obok biegają dzieci, pasą się kozy. Płoną śmieci. W nocy, nieraz do rana, gra głośno muzyka. Roznosi się dym i zapach grillowanego mięsa. Nad ranem słychać wielogłosowe arie kogutów. 3. Przed podziałem dwa lata temu Sudan był największym krajem Afryki, w którym mówi się ponad 130 językami i dialektami. Źródła podziału tkwią w XIX w. i wcześniej, kiedy Arabowie z Północy brali w niewolę Afrykanów z Południa. W czasach kolonialnych Brytyjczycy rządzili Północą i Południem jak osobnymi krajami. Na przykład, pozwalali misjonarzom chrystianizować Południe, muzułmanie nie mieli tam wstępu. Wrogość etniczną pogłębiała religia. Północ pozostała islamska, na Południu dominują chrześcijanie i wyznawcy religii animistycznych. Gdy w 1956 r. powstawał niepodległy Sudan, Arabowie wciąż traktowali Afrykanów mniej więcej tak, jak biali na Południu USA traktowali Afroamerykanów, byłych niewolników. Podział pogłębiały sposób zarządzania, nierówny dostęp do bogactw. Ponad 80 proc. inwestycji skupiało się na Północy, upośledzone Południe było zagłębiem taniej siły roboczej – takim pozostawiła je arabska elita z Chartumu. Pierwsza sudańska wojna domowa, zakończona w 1972 r., dała Południu nieco autonomii i dostępu do dochodów z ropy. Druga, która wybuchła dekadę później i trwała do 2005 r., zamieniła życie ludności cywilnej w piekło. Wojska z Chartumu bombardowały wioski na Południu, wyrzynały je w pień. Południowa Armia Wyzwolenia, początkowo dążąca do sprawiedliwego podziału kraju, zamieniła się z czasem w armię watażków, warlordów, którzy łupili własną ludność. Porywali dzieci i siłą wcielali do partyzantki, kradli cywilom żywność z pomocy humanitarnej i sprzedawali za granicę, żeby mieć środki na broń. W Armii Wyzwolenia doszło do podziału etnicznego: dominowało w nim plemię Dinka, co wywołało bunt Nuerów. Nuerowie zmówili się z Chartumem, który przez następne lata prowadził ich rękami wojnę z Południem. W czasie tej drugiej wojny sudańskiej życie straciło ponad 2 mln ludzi, głównie cywile. W 2005 r. podpisano rozejm. Dowódca Południa John Garang został wiceprezydentem Sudanu – nie chciał secesji, liczył, że kiedyś zostanie prezydentem całego kraju. Zginął w katastrofie helikoptera, do dziś spekuluje się, czy to był wypadek czy zamach towarzyszy broni, którzy chcieli osobnego państwa. W 2011 r. południowcy zagłosowali za secesją, powstał Sudan Południowy. Jeszcze w czasie wojny Południe miało wsparcie potęg, głównie USA. Afroamerykanie i ewangelikanie lobbowali na rzecz gnębionych współbraci – Afrykanów i chrześcijan – z południa Sudanu. Waszyngtoński establishment miał swoje rachuby: Chartum jest arabski i islamski, uważano go za wrogiego laufra na geopolitycznej szachownicy. No i Południe ma dwie trzecie sudańskich złóż ropy. Dziś Amerykanie i Europejczycy mają kłopot. Fetowany niespełna dwa lata temu Sudan Południowy, najmłodszy kraj świata, któremu należy się pomoc, zamienia się w zamordyzm prezydenta Salvy Kiira i warlordów z dawnej Armii Wyzwolenia. 4. L.R., 29-letni chłopak, który pracuje w administracji hotelu, pokazuje z dumą dowód osobisty, gdzie jest napisane Sudan Południowy. Po chwili duma gaśnie, L.R. mówi, że jest wykształconym menedżerem i marzy o pracy w „profesjonalnym środowisku międzynarodowym”. Wyjechać? Z nowego kraju, który do niedawna budził taki entuzjazm? L.R. uśmiecha się i zmienia temat. – Na górze mamy taras z bilardem. Kilka dni później pisze e-mail, opowiada, skąd pochodzi, o beznadziejnej sytuacji (pensja 150 dol.), a przede wszystkim o braku widoków na przyszłość. Z listu przebija desperacja, ale i spora ostrożność. W dzielnicy-wiosce, która rozciąga się za hotelowym murem, ozdobionym drutem kolczastym, ludzie chętnie wymienią grzecznościowe uwagi, zaproszą nawet na szaszłyk z koziego mięsa, ale na pytania o wojnę i o to, czy nowe państwo zaspokaja ich oczekiwania, milkną. Ostrożnie z robieniem zdjęć. Fotografowanie kogokolwiek i czegokolwiek grozi awanturą, pobiciem, nawet aresztowaniem. Tak tu nie było w dniach referendum za secesją, na fali niepodległościowego entuzjazmu. Teraz właściciela nowego biurowca, który wyszedł na ulicę i zaczął fotografować budynek, zgarnęła policja. Na nic tłumaczenie, że robił zdjęcia swojej własności. Hipotezy są różne. Według jednej, to skutek paranoi podsycanej przez rząd: Sudan Południowy penetrują szpiedzy z Chartumu; czyli każdy z aparatem to potencjalny szpieg. Jeszcze jakiś czas temu, zanim zaczęło się zastraszanie dziennikarzy, można było dostać pozwolenie na zdjęcia; trwało to kilka dni, choć nie chroniło przed policją i ludźmi. Według innej teorii, co któryś kolejny przechodzień zabił w czasie wojny domowej parę osób. Wielu boi się osądu, a właściwie samosądu, zemsty – aparat to niebezpieczna broń. Opowiadają, że entuzjazm, jaki towarzyszył proklamowaniu nowego państwa w lipcu 2011 r., ulotnił się już po kilku tygodniach. Billboard ze zdjęciem uśmiechniętej gromady dzieci i hasłem „Dorastając z nowym krajem” to niczym pamiątka ze starych, dobryc