Prof. Robert Skidelsky o tym, dlaczego ekonomiści się mylą

Jacek Żakowski: – Czy ekonomia się skończyła? Sir Robert Skidelsky: – Tak. Pan sam jest profesorem ekonomii politycznej. Ale do ekonomii przyszedłem po studiach historycznych. Nie byłem tak indoktrynowany, jak moi koledzy, którzy kończyli studia ekonomiczne. Indoktrynowany? Ekonomiści zawsze się spierali. Były różne szkoły. Ale przez pokolenia wszystkim od początku studiów wmawiano te same niezmiennie fałszywe założenia. Jakie? Przede wszystkim wiarę, że na rynku działają tylko jednostki, które kierują się tylko własnym interesem i dążeniem do maksymalizowania osobistych korzyści materialnych. Jakby nie było kultury i społeczeństwa. Od samego początku nauk ekonomicznych obowiązuje fikcja Robinsona Crusoe. Ekonomiści zastanawiają się tylko, co w jakiejś sytuacji zrobiłby Robinson? A on nie istnieje i nigdy nie istniał. Dlaczego? Bo człowiek jest częścią społeczeństwa. Zawsze należy do czegoś większego niż tylko on sam. Do jakiegoś Kościoła, tradycji, kultury, rodziny, lokalnej społeczności, wspólnoty klasowej albo zawodowej. Własne interesy zawsze oceniamy w świetle naszych różnych przynależności. Rynek nie jest zbiorem atomów krążących po orbitach własnych interesów. Zawsze na siebie wzajemnie oddziałujemy. I nie zawsze chodzi tylko o jakiś rodzaj handlu. Nie jesteśmy tylko handlarzami. W wielu sytuacjach wielu ludzi nie jest handlarzami. Nie wszystkie relacje oparte są na wymianie. Relacje z rodziną – nie. Relacje z własnym krajem – nie. Relacje z lokalną wspólnotą – nie. Wiele relacji z organizacjami, do których należymy – też nie. Bo poza interesami jest wstyd, miłość, honor? Przynależność. Należymy nie tylko do siebie samych. W różnym stopniu należymy też do siebie nawzajem. Przy podejmowaniu decyzji prosty osobisty interes musi być uzgodniony z innymi wartościami. Dlatego powtarza pan za Keynesem, że idee są ważne, bo od nich zależą wagi, jakie przypisujemy równoważącym interesy wartościom? Tak. Ale tu trzeba bardzo uważać. Jeżeli przecenimy wartości społeczne, wpadniemy w totalitaryzm. A jak przecenimy wartości indywidualne, przestaniemy rozumieć najgłębsze pobudki kierujące ludźmi. To właśnie zrobiła ekonomia. I co z tego wynika? Zła polityka wynikająca ze złych ekonomicznych recept opartych na złych ekonomicznych modelach ludzkich zachowań. Przykład? Widzi go pan codziennie obserwując europejską politykę zaciskania pasa, która oparta jest na wizji samotnej jednostki. Co się dzieje, kiedy człowiek się nadmiernie zadłuży? Spłaca dług kosztem bieżących wydatków. Mniej kupuje, bo płaci większe raty. A rząd? Według obowiązujących ekonomicznych recept rząd powinien postępować tak samo. Czyli ograniczyć wydatki. To jest kompletnie fałszywa recepta. Bo nie uwzględnia różnicy między społeczeństwem, państwem i rządem a Robinsonem Crusoe? Bo nie uwzględnia faktu, że źródła dochodów rządu są inne niż źródła dochodów ludzi. Rząd nie zarabia. Rząd nakłada podatki. W praworządnych państwach większość osób z grubsza płaci podatki. Poza tym rząd może drukować pieniądze. Bo ludzie ufają rządom, które wybrali. Nie może drukować za dużo, bo wtedy straci zaufanie. Ale kilka procent w tę albo w tamtą zwykle nie dewastuje waluty. Zwykły dłużnik nie ma takich możliwości. Tylko rząd może korzystać z takich sposobów zmniejszania zadłużenia. Bo nie jest po prostu jakąś superjednostką. Jest przedstawicielem jakiejś społeczności, jest jej reprezentantem. Przedsiębiorstwa też nie są Robinsonami Crusoe. Kierują się bardzo różnymi regułami, ale żadne z nich nie są regułami postępowania Robinsona. A ekonomiści tego nie uwzględniają w teoriach. I przez to się tak fatalnie mylą. To jest największy błąd całej ekonomii umieszczony w jej historycznych korzeniach. A inne? Na przykład wiara w globalizację. Podzielają ją praktycznie wszyscy współcześni ekonomiści. Niewielu, jak Dani Rodrik, mówi „spokojnie, zastanówmy się, co to naprawdę znaczy”. Dlaczego? Bo teoria ekonomiczna mówi, że granice polityczne powinny być nieistotne z punktu widzenia przepływu kapitału. Ale w realnym świecie to tak nie wygląda. Wy, Polacy, i my, Anglicy, mamy swoje interesy. W dużym stopniu je sobie uświadamiamy. I stawiamy opór. Bronimy naszych stylów życia. Nie jesteśmy tylko zbiorowiskiem globalnych handlarzy. A ekonomiści założyli sobie, że każdy z nas jest globalnym handlarzem. Nikim więcej. Ekonomiczna teoria poza to nie wychodzi. A ludzie są inni. Bo szukają raczej spokoju i bezpieczeństwa niż kolejnych zysków? Chcą głównie bezpieczeństwa. A ekonomia zakłada, że chcą głównie zysku. Większość z nas woli mieć pewną pracę niż nieco wyższą płacę. A ekonomia zakłada, że liczy się tylko konsumpcja. Czyli znów opiera się na fałszywym założeniu, za którym idą fałszywe recepty. Bo uważa się, że mniej bezpieczeństwa to większe korzyści. Ale historycznie najlepszy wzrost gospodarczy osiągaliśmy przy bardzo rozbudowanych zabezpieczeniach rynku pracy, kiedy pracownicy czuli się stosunkowo bezpiecznie. Przynajmniej w gospodarce rynkowej. W systemie komunistycznym to działało inaczej. Tych systemów nie można porównywać. W systemie komunistycznym bezpieczeństwu zatrudnienia towarzyszył stosunkowo słaby wzrost. Historycznie kapitalizm osiągał najlepsze wyniki, kiedy ludzie najmniej się martwili o swoje miejsca pracy. Powszechne przekonanie jest dokładnie odwrotne. To potwierdza starą tezę Keynesa o potędze idei, większej nie tylko od potęgi oczywistych faktów, ale nawet od interesów. Świat, który tworzymy, zależy od naszych wyobrażeń o świecie. Nie na odwrót, jak by się wydawało. A wiedza? Ludzie mają bardzo silną skłonność, by z wiedzy brać to, co potwierdza idee, w które wierzą.   Sam pan pisał, że ekonomia jako nauka była od początku skazana na porażkę, ponieważ jej rozumienie świata zostało zakorzenione w newtonowskiej fizyce. A przecież fizyka newtonowska była zakorzeniona w empirii. Dziś wiemy, że to nie wystarczyło, żeby trafnie opisać fizyczną rzeczywistość. Ale problem z przeniesieniem newtonowskiej wizji rzeczywistości do nauk ekonomicznych jest innego rodzaju. Chodzi o zastosowanie XVII-wiecznego paradygmatu fizyki. Nie biologii. Fundamentem modelu fizycznego było ekwilibrium, czyli założenie, że świat dąży do równowagi. Jeśli się od niej chwilowo oddala, nieuchronnie musi do niej wrócić. Jak wahadło zegara. Idąc tym tropem, ekonomiści przyjęli, że także rynek w dłuższym okresie dąży do równowagi między popytem a podażą. Wszystko w naturalny, spontaniczny sposób reguluje się samo, tylko nie wolno tego procesu zaburzać. Zwłaszcza rząd nie powinien powstrzymywać naturalnego działania ekwilibrium, żeby nie utrudniać powrotu do korzystnej dla wszystkich równowagi. Czyli państwo jako stróż nocny. Któremu nie wolno na przykład regulować warunków zatrudnienia, a zwłaszcza płac minimalnych, bo w ten sposób zaburzyłby naturalny rynkowy mechanizm przenoszenia się pracowników tam, gdzie oferta pracodawców jest lepsza. A to by zahamowało rozwój bardziej efektywnych branż i spowolniło wzrost. W wizji newtonowskiej, gdy naturalny mechanizm zostaje zaburzony, podaż i popyt nie mogą się zrównoważyć, więc wytwarza się katastrofalny deficyt. Na przykład żywności. Dopiero kiedy wystarczająca liczba ludzi umrze z głodu, ekwilibrium znów zaczyna działać i przywraca porządek. Mechanicznie. Bo świat jest jak zegar. A ludzie są jak atomy, które krążą tak długo, aż znajdą swoje miejsce w strukturze. W wahadle albo w kołach tykającej maszyny. I staną się częścią wielkiego mechanizmu tworzącego bogactwo. Trochę tak to działa. Trochę. Bo w społecznej rzeczywistości jest też wiele innych mechanizmów, które ten mechanizm praktycznie unieważniają. Przede wszystkim ludzie nie robią tego, co jest dla nich korzystne. Robią to, co im się wydaje korzystne. To jest zasadnicza różnica. Kluczowym problemem jest niepewność. Nie wiemy. Tylko się domyślamy. I większość z nas wie, że nie wie. A model newtonowski tego nie uwzględnia. W tym modelu możliwe jest tylko skuteczne działanie lub błąd. Niepewność nie występuje. Umiarkowani ekonomiści sądzą, że trzeba rynki chronić. Na przykład przed oszustami. Bo oszustwo, jeśli się go nie ściga, jest dość popularną formą realizowania prywatnych interesów. Ale radykałowie nawet tego nie oczekują od rządu. Twierdzą, że gdyby rząd nie interweniował, w dłuższym okresie sama reputacja stałaby się wystarczającym mechanizmem powstrzymującym przed oszukiwaniem. Gdyby nie rządy, konsumenci nigdy by się nie dowiedzieli, że w wołowych klopsach jest konina. Ani że jakiś składnik żywności może po latach spowodować raka. Ale ekonomiści wymyślili swoją aksjologię, w której państwo zawsze jest złem. I sprzedali ją społeczeństwom jako nośną ideę wolności, która w dużym stopniu rządzi dzisiejszym światem. Historia pokazuje, że ich wolność – jeśli nie podlega politycznej kontroli realizowanej przez państwo – prowadzi do niewolnictwa. Bo mniejszość silnych podporządkowuje sobie i eksploatuje większość słabszych. Gdy państwo jest tylko nocnym stróżem, faktycznie staje na straży tego zniewolenia, które szkodzi nie tylko najsłabszym, ale całemu społeczeństwu i wzrostowi gospodarczemu. Ekonomiści nie przyjmują tego do wiadomości, bo od samego zarania ekonomii ich myślenie grzęźnie w aksjomatyce fałszywie rozumianej wolności. Tego się nie da pogodzić z rzeczywistością. Czyli jesteśmy wobec rzeczywistości bezradni, bo poza fałszywą wiedzą ekonomistów nie mamy nauki, która by pozwalała zrozumieć gospodarkę, od której zależy nasze życie. Nie całkiem bezradni. Na szczęście większość ludzi ma jeszcze zdrowy rozsądek. A większość polityków myśli pragmatycznie. Nawet jeżeli prywatnie wierzą ekonomistom, wiedzą, że aby zachować posady, muszą być ponownie wybrani. Gdyby poszli za radami ekonomistów i zbyt wielu ludzi skazali na cierpienie, ich własna przyszłość byłaby zagrożona. Czyli: dzięki Bogu, populizm jest wciąż żywy. Dobrym przykładem jest Chávez. Wszystko, co robił, ekonomiści uważali za błąd. Ale wciąż wygrywał wybory. Nawet kiedy już był umierający, zwyciężył z miażdżącą przewagą. Popełniał błędy i ludzie to widzieli, ale wiedzieli, że jest po ich stronie. To jest w demokracjach najważniejszy mechanizm, który nas ratuje przed ekonomistami. A poza tym są zwykle nieliczni ekonomiści, którzy zrywają z ekonomicznym konsensem i próbują mówić coś bardziej realistycznego. Jak Keynes. A poza nim? Keynes był jedynym wielkim ekonomistą, który odrzucił podstawowe założenia historycznego paradygmatu nauk ekonomicznych. Bo tylko on odrzucił pretensje ekonomii, by znaleźć się w gronie nauk teoretycznych. Mówił, że ekonomiczne rachunki nie będą miały sensu, jeżeli nie będą oparte na wiedzy empirycznej, a niepewność, będąc nieusuwalnym elementem ludzkiej rzeczywistości, przekreśla naukowy status ekonomii. Społeczeństwu zawsze towarzyszy niepewność. Nie da się jej unieważnić żadnymi kalkulacjami. Keynes był pierwszym wielkim ekonomistą, którego interesowały ludzkie zachowania. Nie tylko rachunek interesów. Dlaczego na przykład ludzie stadnie pędzą jeden za drugim? Bo kierują nimi zwierzęce instynkty, jak za Keynesem pisali inni wielcy ekonomiści Aakerlof i Shiller. Ale jednymi takie, a drugimi inne. Dlaczego? To jest niesamowicie złożone. Dlatego Keynes pisał, że społeczeństwo działa najlepiej, gdy jest zróżnicowane. Żeby utrzymać względną równowagę, potrzebni są optymiści i pesymiści, pasywni i ekspansywni, zachowawczy i progresywni, odważni i tchórzliwi. Tak się formuje społeczna równowaga, bez której rozwój jest zagrożony. Kiedy zróżnicowanie jest niewystarczające, powstają rynkowe bąble, które wcześniej czy później pękają z katastrofalnym skutkiem. Dlatego tak ważny jest pluralizm – kulturowy, osobowościowy, ekonomiczny, intelektualny. To jest wielki keynesowski argument na rzecz różnorodności. I wskazówka dla polityków: w czasie hossy państwo musi pilnować, żeby motyle nie uniosły się zbyt wysoko, bo potem spadając mogą się pozabijać. Jak Ikar. W teorii ekwilibrium nie mogłoby dojść do upadku Ikara. Powinien poczuć, że robi się za ciepło, zobaczyć, że skrzydła miękną, i zawrócić. A wiemy, że nie zawraca. Madoff nie zawrócił. Greenspan nie zawrócił. Bo jak Ikara zaślepiło słońce i uwiodły widoki, tak ich zaślepiły idee i uwiodła wiara, że może być tylko piękniej. W języku ekonomistów Ikar źle skalkulował ryzyko. Greenspan powiedział, że nie przyszłoby mu do głowy, iż banki aż tak nie doszacują ryzyka. Dlaczego tak się stało? Łatwo jest powiedzieć, że były zbyt chciwe. Zapewne rzeczywiście. Ale ekonomia zakłada, że ekwilibrium równoważy chciwość obawą o utratę korzyści. Keynes powtarzał, że człowiek nie jest w stanie prawidłowo odczytać swojego interesu. Za mało wiemy o świecie. Za mało rozumiemy. Nigdy nie będziemy wiedzieli i rozumieli dość. Rzeczywistość jest zbyt skomplikowana. Nasze decyzje nie są oparte na racjonalnej wiedzy. Są oparte na wyobrażeniu działania ekwilibr