Globalna rewolucja łupkowa

W lipcu w wieku 94 lat zmarł George Mitchell. Jego ojciec, zanim wyemigrował do USA, pasł kozy w Grecji. W Ameryce nie wiodło mu się najlepiej, dlatego George musiał sam na wszystko zapracować. Pod koniec lat 70. XX w. kupił niewielkie pole w pobliżu Dallas w Teksasie i zaczął wiercić. Wszyscy wiedzieli, że kilkaset metrów pod powierzchnią jest gaz. Nikt nie wiedział, jak się do niego dobrać. Gaz był w skałach – aby go wydobyć, trzeba było je skruszyć – tanio, bo w przeciwnym razie cały biznes by się nie opłacił. Mitchell próbował przez 20 lat: dołek za dołkiem, pomysł za pomysłem. Aż w końcu w 1998 r. znalazł rozwiązanie: drogie mieszanki wiertnicze można zastąpić wodą pod wysokim ciśnieniem. Trudno powiedzieć, czy Mitchell na łożu śmierci zdawał sobie sprawę z konsekwencji tego, co wymyślił. Mogą być one globalne: już wkrótce kilku monarchów z Zatoki Perskiej może powoli pakować walizki, w Rosji zapanuje demokracja, a w Chinach zabraknie wody. 1. Specjalna komisja amerykańskiego Departamentu Energii wydała 12 sierpnia pozwolenie na eksport gazu ziemnego przez terminal Lake Charles w Luizjanie. To już trzecia taka decyzja i choć w kolejce czeka wciąż 19 podobnych wniosków do rozpatrzenia, do końca roku ma nastąpić radykalne przyspieszenie. Zgoda rządu jest niezbędna, bo prawo amerykańskie nie zezwala na eksport węglowodorów, jeśli nie jest to uzasadnione interesem publicznym. W tym wypadku można jednak mówić o interesie globalnym. Większość terminali, których właściciele starają się teraz o zgodę na eksport, już stoi, ale dotąd działały w drugą stronę. Gdy były planowane, w połowie poprzedniej dekady, wyczerpywały się złoża konwencjonalnego gazu w USA – ówczesna produkcja zapewniała 2 proc. potrzebnej energii. Nowe terminale miały pozwolić na import do kraju LNG, czyli skroplonego gazu ziemnego, głównie z Kataru i Rosji. Z powodów ekonomicznych i logistycznych kraje eksportujące coraz częściej skraplają gaz. W temperaturze -162 st. C staje się on cieczą i tak trafia na tankowce. W kraju docelowym ciecz trzeba znów zamienić w gaz, do czego właśnie służyły amerykańskie terminale nad Zatoką Meksykańską. Nie służyły zbyt długo, bo już w 2009 r. import gazu do USA niemal ustał. Pomysł George’a Mitchella, aby przy szczelinowaniu używać wody, w połączeniu z technologią horyzontalnych odwiertów, sprawił, że w Ameryce w ciągu kilku lat doszło do rewolucji łupkowej. Wyciąganie gazu ze skał leżących kilkaset metrów pod ziemią stało się opłacalne. Od 2005 r. rozpoznane rezerwy gazu w USA podskoczyły o 800 proc. i wystarczą na sto lat krajowego zużycia. Dziś już 30 proc. energii w USA pochodzi z gazu łupkowego, a w 2030 r. będzie to ponad 50 proc. Według Międzynarodowej Agencji Energetycznej, Ameryka już za dwa lata wyprzedzi Rosję jako największy producent gazu na świecie. Około 2030 r. USA będą już samowystarczalne energetycznie. Ameryka przypomniała sobie o rdzewiejących terminalach, gdy łupkowa rewolucja doprowadziła do drastycznego spadku krajowych cen gazu – dziś kosztuje on cztery razy mniej niż osiem lat temu. Biorąc pod uwagę fakt, że Japończycy płacą za gaz pięć razy więcej niż Amerykanie, a Europejczycy tylko nieco mniej od Japończyków, przestawienie terminali przodem do morza okazało się tanią przeróbką wobec ewentualnych zysków w przyszłości. W Ameryce przez ostatnie dwa lata toczyła się jednak ostra dyskusja, czy zezwolić na eksport gazu. Przeciwnicy przekonywali, że jego niskie ceny napędzają drugą rewolucję przemysłową. Od kilku lat, skuszony tanim gazem, do Ameryki wraca przemysł chemiczny i stalowy. Według prezydenta Baracka Obamy, wokół gazu ma powstać 600 tys. miejsc pracy. Pozwolenie na eksport mogłoby pociągnąć krajowe ceny gazu w górę i powstrzymać powrót przemysłu. Zwolennicy przestawienia terminali z kolei argumentowali, że wszystko to wynagrodzą dochody z eksportu i bezprecedensowe korzyści geopolityczne. Ostatnie pozwolenia sugerują, że Departament Energetyki już zdecydował – i wkrótce świat czeka potop taniego amerykańskiego gazu w stanie ciekłym. 2. Z pomysłu Mitchella korzystają już Europejczycy, choć pierwsze tankowce z amerykańskim gazem jeszcze tam nie dotarły. Boom gazowy w USA uwolnił miliony metrów sześciennych gazu z Zatoki Perskiej czy Rosji, który był przeznaczony dla Ameryki, ale nikt go tam już nie chciał. Ponadprogramowy gaz rozpłynął się po świecie i po niższych cenach trafił do klientów drugiego sortu. Gdy gaz z Ameryki w końcu ruszy do Europy, efekt będzie jeszcze większy – zarówno ekonomiczny (niższe ceny gazu dla Europejczyków; zbytek dla Amerykanów), jak i geopolityczny, poprzez uniezależnienie amerykańskich sojuszników z Europy Wschodniej od gazu z Rosji. Pomóc w tym mają budowane terminale LNG, m.in. w Świnoujściu i chorwackim Omisalj. Geopolityczne korzyści przyniesie również Amerykanom sprzedaż gazu do Turcji. Ankara odbiera obecnie 90 proc. irańskiego eksportu gazu, który jest jednym z ostatnich źródeł zagranicznego dochodu reżimu ajatollahów. Jeśli Turcy będą mieli alternatywę z Ameryki, to międzynarodowa presja na Iran będzie bardziej skuteczna. Dla kilku europejskich państw, przede wszystkim dla Niemiec, tani amerykański gaz może też być pomostem między starymi źródłami energii, takimi jak węgiel, i nową, zieloną energetyką, bez dodatkowego narażania klimatu. W USA, gdzie gaz wypycha z elektrowni węgiel, od 2007 r. o 9 proc. spadła emisja gazów cieplarnianych. Ma to związek z kryzysem gospodarczym, ale też gaz, jako najczystsze z paliw kopalnianych, przy spalaniu emituje o połowę mniej gazów cieplarnianych niż węgiel. Wszystko to prognozy, bo znaczące ilości amerykańskiego gazu dotrą do Europy dopiero w 2019 r., ale niektóre efekty widać już dziś. Rosja obniżyła średnią cenę sprzedawanego w Europie gazu z 402 dol. za m sześc. w 2012 r. do 360 dol. w tym roku. Kilka państw, m.in. Bułgaria i Grecja, dostało od Rosjan gaz za ceny dyskontowe, niższe od kontraktowych o 15–20 proc. Niemiecki koncern E.on i włoski ENI dostały obniżki również rzędu 10 proc. Nie uchroniło to Rosjan od strat na rynku. W 2012 r. eksport rosyjskiego gazu do Holandii spadł o 43 proc., do Słowacji o 30 i do Francji o 20. 3. Relacje gazowe Rosji z Europą po 1989 r. stanowiły odrębny rynek rządzący się własnymi prawami. Gazem nigdy dotąd nie obracano na rynku globalnym – trudności z transportem i przechowywaniem sprawiały, że świat podzielił się na regiony, gdzie cena różniła się nawet kilkakrotnie. Na tych zamkniętych regionalnych rynkach najbardziej korzystają tacy hegemoni jak Rosja, wykorzystując brak konkurentów, którzy mogliby dostarczyć do Europy gaz po racjonalnych cenach. Efektem tego nierównego układu są długoterminowe kontrakty narzucane przez Rosjan swoim kontrahentom, w których cena gazu jest powiązana z ceną ropy. To właśnie one są pierwszą ofiarą amerykańskiego boomu gazowego. Popularne wciąż powiązanie ceny gazu i ropy w kontraktach ma swoje historyczne uzasadnienie. Gaz był kiedyś przede wszystkim produktem ubocznym wydobycia ropy i jego cena z kilkumiesięcznym opóźnieniem podążała za ceną ropy. Dziś już takiego powiązania nie ma, chyba że narzuci je silniejsza strona. Rosja bardzo korzystała na takim rozwiązaniu, bo w ostatnich latach ceny gazu na całym świecie spadały, a ropa była coraz droższa. Amerykański gaz to zmieni. Już dziś w Europie coraz popularniejsze stają się transakcje spotowe, czyli zawierane od ręki, bez dalszych zobowiązań. Sprawiają one, że cena za gaz powoli staje się wynikiem starcia podaży i popytu, a nie silniejszego ze słabszym. Dla Rosji to katastrofa. Sprzedaż gazu i ropy zapewnia dziś ponad 60 proc. rosyjskich przychodów. Domykanie się kolejnych budżetów związane jest bezpośrednio z ceną węglowodorów, które już od kilkudziesięciu miesięcy są tańsze, niż przewidzieli rosyjscy urzędnicy. Z powodu amerykańskiego boomu najbardziej ucierpiał rosyjski gigant gazowy Gazprom. Nie dość, że jako firma państwowa zobowiązany jest sprzedawać 60 proc. swojego gazu w Rosji poniżej kosztów, to teraz musi jeszcze udzielać Europejczykom rabatów, aby zupełnie nie wypaść z rynku. Jeszcze pięć lat temu Gazprom był wyceniany na 367 mld dol. i według słów jednego z jego szefów, miał być pierwszą firmą świata wartą bilion dolarów. Dziś jego kapitalizacja wynosi zaledwie 77 mld. Gdy w ostatnich dekadach ceny węglowodorów na rynkach światowych pikowały, dla moskiewskich elit nie kończyło się to dobrze. Saudyjska nadprodukcja ropy naftowej pod koniec lat 80. XX w. w dużym stopniu przyczyniła się do upadku komunizmu w Rosji. Pod koniec lat 90. kryzys gospodarczy i późniejszy spadek cen ropy i gazu pociągnął za sobą w dół Borysa Jelcyna. Mimo tej powtarzającej się historii, Rosja wciąż nie stworzyła ekonomicznej alternatywy dla modelu funkcjonowania opartego na węglowodorach. Światowej sławy ekspert energetyczny Daniel Yergin już dwa lata temu w książce „The Quest” (Poszukiwanie) pisał, że przyszły kryzys w Rosji, wywołany przez rewolucję łupkową w USA, to paradoksalnie jedna z niewielu, jeśli nie jedyna szansa na demokratyzację tego kraju: „Dochody z gazu i ropy uniezależniały Kreml od Rosjan. Teraz rosyjscy przywódcy będą musieli poprosić o pieniądze obywateli. A ci w zamian będą domagać się od władzy odpowiedzialności, czyli demok