Brazylia: Rozrachunki z dyktaturą

Zmarłym na torturach oponentom wybijano zęby i obcinano palce, a ich ciała wrzucano do rzek lub oceanu. Jeszcze nie było badań DNA, więc w taki sposób uniemożliwiano próby identyfikacji „znikniętych”, gdyby ktoś kiedyś odkrył zwłoki. To pierwsze tego typu wyznanie dawnego prześladowcy przed Narodową Komisją Prawdy, która wyświetla zbrodnie dyktatury z lat 1964–85. Emerytowany pułkownik Paulo Malhaes, siedzący na wózku inwalidzkim, zeznawał 20 godzin. Wyjawił istnienie Domu Śmierci, centrum tortur w Petropolis, dawnym mieście siedzibie cesarza Brazylii w XIX w. Rzucił światło na „zniknięcie” znanego w latach 70. polityka Rubensa Paivy: zamęczonego w trakcie przesłuchań najpierw zakopano w tajnej mogile, a po pewnym czasie odkopano i szczątki wrzucono do Atlantyku. Pułkownik opowiadał ze szczegółami, w jaki sposób osobiście męczył więźniów. I że niczego nie żałuje, bo – jak mówił – to byli terroryści i nadal byliby wśród żywych, „gdyby siedzieli w domu obok żony i dzieci”. 1. Pułkownik i jego ofiary to jedni z wielu, których nazwiska Brazylia słyszy niekiedy po raz pierwszy. 50 rocznica zamachu stanu z kwietnia 1964 r. zaowocowała eksplozją i wszechobecnością historii, jakiej Brazylia nie zaznała od zakończenia rządów wojskowych prawie trzy dekady temu – a być może nigdy. Zwykło się słyszeć, że to kraj bez pamięci, a tymczasem od tygodni gazety pełne są tu wspomnień o dyktaturze, jej bohaterach i antybohaterach, winach i zasługach. Obala się mity i ogłasza rewelacje, książki publicystyczne i dzieła historyków zalewają półki w księgarniach – mimo że Brazylia mało czyta. Nawet Narodowa Komisja Prawdy stawia pierwsze kroki, bo przez ponad ćwierć wieku nikt z wyjątkiem historyków w przeszłość nie zaglądał. Przyczyn tego stanu jest kilka. Dyktatura trwała ponad dwie dekady, luzowała więzy stopniowo i u kresu nie była tak okrutna jak w najbardziej represyjnym okresie. Wojskowi nie oddali całej władzy od razu, przygotowali sobie miękkie lądowanie, w tym amnestię. Milczenie wokół zbrodni dyktatury ułatwiało także i to, że rewolucjoniści i partyzanci, dotknięci najsurowszymi represjami, byli – proporcjonalnie do rozmiarów kraju i jego ludności – garstką straceńców. Grupy opiniotwórcze, przede wszystkim główne środki przekazu należące do czterech starych rodów, były filarami dyktatury. Wreszcie – krótko po zakończeniu rządów wojska – kraj zmagał się z zadłużeniem, inflacją, biedą i nierównościami, czyli miał na głowie inne sprawy niż ściganie podstarzałych generałów i speców od tortur. Jeśli jednak Brazylia była krajem bez pamięci, to teraz przechodzi przyspieszoną terapię jej odzyskiwania. Nie od rzeczy jest przypomnieć, że sama prezydent kraju Dilma Rousseff, dawna bojowniczka partyzantki miejskiej Ludowa Awangarda Rewolucyjna, była ofiarą tortur. Nigdy nie wykorzystywała osobistych cierpień jako oręża w polityce i nie robi tego teraz. Komisja Prawdy nie ma nikogo karać, nawet nie ma prawa przekazywać doniesień sądom. Ma oddać ofiarom moralną sprawiedliwość, wyjaśnić to, co nieznane, pomóc rodzinom w odnalezieniu ciał „znikniętych”. 2. Ta przyspieszona terapia odzyskiwania pamięci ma nieraz groteskowe przejawy. Oto nostalgicy zamordyzmu zwołują w São Paulo i Rio „Marsze Rodzin z Bogiem na rzecz Wolności”. To nie żart – tak brzmi pełna nazwa. Są przekonani, że w dzisiejszej Brazylii dokonuje się rewolucja komunistyczna, a krajem rządzi „największa terrorystka, jaką zna jego historia”. Poprzez media społecznościowe wzywają wojsko do interwencji, wykorzenienia korupcji polityków i zaprowadzenia sanacji moralnej. Pewna organizatorka marszu w São Paulo mówi, że rządy armii nie były dyktaturą: „To była wojna między dobrem i złem”. Nie wierzy, że wojskowi torturowali przeciwników. „Ci, którzy twierdzą, że ich torturowano są tacy tłuści, silni, piękni, nieprawdaż?”. Manifestacje tego typu zebrały w São Paulo ponad 500 osób, w Rio mniej, lecz tu, przy stacji kolejowej Central (znanej z filmu „Dworzec Nadziei” Waltera ­Sallesa) doszło do przepychanek z uczestnikami marszu upamiętniającego ofiary reżimu. Mimo niewielkiej liczby nostalgików dyktatury, historyczka z Uniwersytetu Federalnego w Rio Aline Presot ostrzega, że Marsze Rodzin to sygnał, że konserwatyzm i tendencje autorytarne w społeczeństwie są wciąż silne. Jeśli dodać do tego litanie zdobyczy dyktatury – autostrady, elektrownie, lotniska – ochoczo przywoływane przez gazety, które w tamtych czasach wzywały do zamachu stanu, można odnieść wrażenie, że dla niektórych zegar zatrzymał się dekady temu. Przy okazji wychodzi na jaw, że jednej z upragnionych zdobyczy generałowie nie mogą zapisać na swoim koncie: pierwszej bomby atomowej w Ameryce Łacińskiej. Na przełomie lat 70. i 80. niektórzy z nich byli opętani obsesją wyprodukowania atomówki i prześcignięcia w tym sąsiedniej Argentyny, która – według ujawnionych dokumentów – była bliższa celu. Ani jednym, ani drugim to się nie udało. 3. Marsze rodzin, tyle że wielotysięczne, poprzedziły zamach stanu, który pół wieku temu wywrócił reformistyczny gabinet Joao Goularta. W São Paulo przeszło wtedy 200 tys. przeciwników ówczesnego rządu, co dodało wojskowym pewności, że przewrót i nowe rządy znajdą wsparcie. Hasłem marszu było powstrzymanie komunizmu – taka była retoryka czasu zimnej wojny. Każdą nieśmiałą próbę reformy rolnej czy ustaw socjalnych lokalne elity Ameryki Łacińskiej przy wsparciu Waszyngtonu piętnowały jako komunistyczne zagrożenie. Nie inaczej było w Brazylii. Od początku lat 60. kraj kipiał: buntowali się chłopi, robotnicy, studenci. Wojskowi spiskowali – jedni w duchu postępu, inni w obronie status quo. Ulicami metropolii wstrząsały manifestacje, dochodziło do starć z policją, padali zabici i ranni. W takim klimacie w 1961 r. Goulart, sam z rodziny właścicieli ziemskich, objął rządy i zaoferował ustawy socjalne robotnikom i chłopom. Jedną z decyzji, która przesądziła o jego losie, było zmuszenie przedsiębiorstw zagranicznych do inwestowania części zysków w Brazylii. A bezpośrednim sygnałem do zamachu stanu stało się podpisanie w obecności tłumu zwolenników ograniczonej reformy rolnej, na mocy której miano wywłaszczyć nieużytki latyfundiów. Polityka Goularta naruszała interesy lokalnych elit i amerykańskich firm, ale obsadzenie go w roli komunisty było wymówką dla obrony status quo. Komuniści byli w Brazylii słabi, silniejsza była tradycja populizmu o egalitarnych aspiracjach, czyli ojcowskiej władzy dla ludu, lecz niekoniecznie z ludem. Mimo to, jak ktoś teraz napisał, „idea równości była [dla elity] ryzykiem nie do zaakceptowania”. Zaś po rewolucji kubańskiej, która rozpalała wyobraźnię niezadowolonych i zbuntowanych, łatwiej było głosić, że wojskowy zamordyzm zaprowadza się w imię obrony przed komunizmem (choć podobnej propagandy używano też przed zwycięstwem Fidela Castro, np. przy okazji zmontowanego przez CIA zamachu stanu w Gwatemali w 1954 r. przeciwko umiarkowanym reformom Jacobo Arbenza). Dzięki ujawnionym ostatnio w USA dokumentom okazało się, że zaangażowanie Waszyngtonu w zamach stanu było większe, niż do tej pory sądzono. Prezydent Kennedy zastanawiał się nad interwencją zbrojną. Od początku rządów Goularta USA przysyłały zastępy agentów CIA, często udających pracowników rozmaitych fundacji pomocowych, handlowców. Personel ambasady i konsulatów przekraczał 400 osób, a liczbę pracowników amerykańskich organizacji w służbie wojska liczy się w tysiącach. W chwili puczu Pentagon dostarczył brazylijskim wojskowym broni i zapewnił zaplecze logistyczne. Gdyby doszło do oporu części armii wiernej Goulartowi, miał wysłać bratnią pomoc z bazy w Panamie. Goulart nie chciał ryzykować rozlewu krwi i do oporu przeciwko puczystom nie wezwał. Wojskowi, jakby wstydząc się aktu bezprawia, jakim jest zamach stanu, nazwali go rewolucją. Przez długie lata w oficjalnym języku dyktatury pucz nosił imię Rewolucji 1964 r. Rewolucje walczą z niesprawiedliwością, odwołują się do wyższych ideałów, nobilitują uczestników. Zamachy stanu kojarzą się z przemocą, bezprawiem, zbrodnią. W grudniu 2013 r. oficjalnie przywrócono słowom właściwe znaczenia: parlament w symbolicznym akcie zwrócił Goulartowi mandat prezydencki, a odebrała go w imieniu nieżyjącego męża Maria Teresa Goulart. 4. Jednymi z eksploatowanych teraz epizodów są okoliczności śmierci dwóch byłych prezydentów – Goularta i jego wielkiego poprzednika Juscelino Kubitschka, wizjonera i politycznego twórcy nowej stolicy w interiorze kraju – Brasilii. Do niedawna sądzono, że jeden zmarł śmiercią naturalną, a drugi zginął w wypadku samochodowym. Teraz wydaje się, że mogło być inaczej. Pierwszy zginął Kubitschek, 22 sierpnia 1976 r. Komisja Prawdy ustaliła, że padł ofiarą zbrodni zleconej przez reżim. Dyktatura szukała haków na eksprezydenta i próbowała w majestacie prawa oskarżyć go o jakieś przewiny. Gdy się nie udało, pozbawiła go na 10 lat praw obywatelskich. Kubitschek wyjechał z kraju, a gdy wrócił, zaczął organizować polityczny front oporu. Miał być kandydatem opozycji w limitowanych wyborach organizowanych przez generałów i nawet radził się w tej sprawie jednego z nich. Gdy wyjeżdżał ze spotkania w prywatnej posiadłości, jego chevrolet opala zderzył się rzekomo z ciężarówką – Kubitschek i jego kierowca zginęli na miejscu. Komisja Prawdy ustaliła, że kierowcę ciężarówki zmuszono i przekupiono, żeby zeznał o takim przebiegu zdarzeń. Z opowieści kilku świadków wynika, że Kubitschek i jego kierowca zostali najprawdopodobniej wcześniej zastrzeleni. W trakcie śledztwa ginęły dowody i zacierano ślady. Badania szczątków wykazały w czaszce kierowcy dziurę, jaką pozostawia wystrzelony pocisk. Z kolei Goulart, przebywający na wygnaniu w Buenos Aires – o którym sądzono, że 6 grudnia 1976 r. zmarł na atak serca – został być może otruty w hotelu Liberty. Zabójcą miał być Sergio Fleury, najczarniejsza postać dyktatury, spec do tortur, a skrytobójstwo ułatwiła argentyńska bezpieka w ramach Planu Condor (polegał na współpracy dyktatur m.in. w Argentynie, Chile, Brazylii, Urugwaju, Boliwii w ściganiu przeciwników, którzy często ukrywali się w sąsiednich krajach; Goulart przyjechał do Argentyny przed zamachem stanu w tym kraju). W sprawie tej śmierci definitywnych dowodów na skrytobójstwo nie ma. Są poszlaki. W podobnie niejasnych okolicznościach zmarł – 21 maja 1977 r. – jeszcze jeden polityk: Carlos Lacerda, początkowo orędownik dyktatury, z czasem jej krytyk. Wszyscy trzej cieszyli się swego czasu dużą popularnością, organizowali opozycję wobec reżimu i zmarli w ciągu 9 miesięcy. Nowe światło na te trzy śmierci rzucił list szefa chilijskiej bezpieki gen. Manuela Contrerasa do szefa policji politycznej w Brazylii, gen. Joao Baptisty Figuereda (późniejszego prezydenta).