Jeszcze Unia nie zginęła!

Grecki publicysta Dimitrios Kisoudis w wydanej właśnie w Lipsku broszurze „Nowa zimna wojna a Trzeci Rzym” pisze, że euroatlantycki Zachód już przegrał konfrontację z Eurazją. Przyszłość należy do autorytarnego liberalizmu Rosji i Chin. Ideologiczny kit Zachodu zwietrzał. Transatlantyda tylko na mapie wygląda okazale. Ale w rzeczywistości Ameryka i Europa Zachodnia to obce światy: po obu stronach Atlantyku zupełnie inaczej rozumie się liberalizm, konserwatyzm i socjalizm. I właśnie w to tektoniczne pęknięcie Zachodu wsuwa się eurazjatycka płyta Putina… Równie jak Grek skwaszony z powodu kondycji Zachodu jest Michel Houellebecq. W jego nowej, słynnej już powieści lewica z lęku przed faszyzującą prawicą dobrowolnie godzi się na islamizację Francji. „Poddaństwo” to pamflet na wyjałowione francuskie oświecenie – republikańskie, laickie i feministyczne, oparte na hasłach wolności, równości i braterstwa. Już choćby sukces czarodziejskiego „Władcy pierścieni” czy „Harry’ego Pottera” pokazuje, że Zachód udławił się swym racjonalizmem. „Właśnie wygasa ten duchowy nurt, który wybuchł wraz z reformacją, a swój szczyt osiągnął w oświeceniu” – ogłasza Houellebecq. I otrzymuje oklaski z prawa i lewa. Zachód nie znalazł skutecznej odpowiedzi na rosyjską aneksję Krymu i agresję w Donbasie. Przegrał też arabską wiosnę z 2011 r., która nie przybliżyła krajów muzułmańskich do zachodniej demokracji. A bojownicy „kalifatu islamskiego” chełpią się publicznym ścinaniem głów ludziom Zachodu. Turcja z lekceważeniem ogłasza niezainteresowanie wejściem do UE. A Chiny, nowa globalna potęga, po raz pierwszy wyprzedziły USA, jeśli chodzi o PKB. W byłych demoludach wraca tęsknota do rządów silnej ręki w stylu Victora Orbŕna. W Niemczech drezdeńscy populiści, protestując przeciwko „islamizacji Niemiec” (choć akurat w Saksonii muzułmanów jak na lekarstwo), noszą plakaty „Putin pomóż”. W październiku 1989 r. wołano tam „Gorbi pomóż”, ćwierć wieku później ten i ów pokłada nadzieje w byłym kapitanie tamtejszej rezydentury KGB! Oto ucieczka od wolności. Francuski Front Narodowy Marine Le Pen nie kryje, że bierze pieniądze z Rosji. A na dobitkę czołowe mocarstwo Zachodu dyskredytuje się, inwigilując globalną pocztę elektroniczną, w tym także zaprzyjaźnionych państw. I w krajach sojuszniczych torturuje podejrzanych o terror… UE jest prawdopodobnie skazana na zagładę – dochodzi do wniosku Jan Zielonka, polsko-holenderski profesor wykładający w Wielkiej Brytanii i bloger POLITYKI. W pisanym w pierwszej połowie 2014 r. eseju pod narzuconym przez wydawcę tytułem „Koniec Unii Europejskiej?” wyrokuje, że nawet jeśli Unia przetrwa, to jedynie w skromnej formie i bez uprawnień. Kryzys zaufania nadal będzie uniemożliwiał istotne reformy. Jeszcze Unia nie zginęła Ale ostrożnie z tym kolejnym upadkiem Zachodu. Minorowe oceny UE z wiosny 2014 r. zupełnie nie pokrywają się z perspektywą wiosny 2015 r. Nie sprawdziły się, powtarzane od 2012 r., przepowiednie o rychłym rozpadzie strefy euro. W minionych miesiącach weszły do niej dwa nowe kraje. Łotwa i Litwa w tym pieniężnym esperanto – jak z pogardą nazywał euro szef bawarskiej CSU – widzą nie tylko zabezpieczenie swej gospodarki, ale i część zachodniej tarczy, chroniącej kraj od ponownego „zbierania ruskich ziem”. Nie sprawdziły się też stwierdzenia, że Putinowi udało się Zachód podzielić i rozdrobnić. Mimo różnych tradycji w stosunkach z Rosją i interesów gospodarczych państwa członkowskie UE nie dały się podzielić. Sankcje gospodarcze – choć homeopatyczne i przyjęte w różnych krajach z różnym wsparciem publicznym – zostały utrzymane i nikt się z nich nie wyłamał. Natomiast całkiem otwarcie i serio rozważa się dziś w Unii to, o czym rok temu najwyżej sobie a muzom mruczał ten czy ów polityk – wspólną politykę obronną, energetyczną i zagraniczną. Akurat wiedeński „Der Standard” – choć Austria nie jest w awangardzie twardego kursu – rysuje karykaturę Putina jako Odnowiciela UE. Siedzi w rosyjskim czołgu, którego gąsienice najeżdżają flagę ukraińską, i woła do Zachodu: Powinniście mi przyznać nagrodę im. Karola Wielkiego. Nikt was nie jednoczy tak jak ja… I wreszcie nie sprawdza się też felietonowa mantra o zderzeniu cywilizacyjnym wewnątrz Unii – kultury gospodarczej żyjącego na luzie śródziemnomorskiego Południa z dyscypliną nordyckiego monetaryzmu. W ciągu kilku tygodni przekonał się o tym rząd Tsiprasa. Nie poparli go w UE ci, na których liczył – śródziemnomorscy bracia w zadłużeniu, mimo że we Włoszech i Hiszpanii demonstranci malowali Angelę Merkel z wąsikiem Adolfa. To nie znaczy, że Unia już jest na drodze do stania się Stanami Zjednoczonymi Europy, że – jak kilkanaście lat temu zapowiadali Jeremy Rifkin, Elisabeth Pond, Mark Leonard – marzenie europejskie (solidna opieka socjalna i kwitnący pacyfizm) przebije amerykańską obietnicę szczęścia dla każdego. Słabości i sprzeczności UE są widoczne. Ale wyobrażenie, że Unia się rozpada, jest równie prawdziwe jak to, że carlsberg jest „prawdopodobnie” najlepszym piwem na świecie. Unia Europejska kruszy się, ale i krzepnie zarazem. Nie jest kolejną inkarnacją karolińskiego Świętego Cesarstwa Rzymskiego ani nową edycją III Rzeszy. Jeśli ma przypominać Rzym, to ten z czasów republiki, a nie cezarów… Ani Trzeci Rzym, ani Trzecia Rzesza Unia jest kwintesencją Zachodu, choć Zachód dziś to przecież także Ameryka Północna, Australia czy Nowa Zelandia, podczas gdy w Europie kresy wschodnie Zachodu nadal zdają się płynne. Dla XIX-wiecznego Anglika Orient zaczynał się na Bałkanach. Dla wielu Francuzów Okcydent kończył się już na prawym brzegu Renu. Dla Nadreńczyka Konrada Adenauera Berlin leżał niemal w Azji. Po kongresie wiedeńskim w 1815 r. ani Prusy, ani Austria nie uważały się za część Zachodu. W sierpniu 1914 r. wilhelmińskie Niemcy były dumne, że walczą z ideami francuskiej rewolucji 1789 r. Ale już w czasie Republiki Weimarskiej zarówno niemiecka lewica, jak i prawica nie wyobrażały sobie, by nie były częścią Zachodu. W czasie zimnej wojny po 1945 r. granicę Zachodu wytyczała w Europie od Triestu do Szczecina żelazna kurtyna. Katolicka Polska w świadomości wielu zachodnich Europejczyków była krajem wschodnio-, a prawosławna Grecja – zachodnioeuropejskim. Dziś wschodnią granicę Zachodu w Europie wytycza stowarzyszenie z UE i blokujące je rosyjskie czołgi. Zjednoczenie Europy to proces kręty, pełen nieoczekiwanych zahamowań i nagłych przyspieszeń. Nie istnieje żaden tajny plan tworzenia Stanów Zjednoczonych Europy, choć samo pojęcie – jako res publica europeana – powstało w połowie XIX w. w odpowiedzi na „więzienie narodów”, zbudowane przez Święte Przymierze konserwatywnych mocarstw po kongresie wiedeńskim. Po rozpadzie ZSRR po 1989 r. i odbiciu w 1991 r. Kuwejtu (na wezwanie ONZ, ale pod przewodem USA) zdawało się, że przyszłość należy do liberalnego i demokratycznego Zachodu. Równocześnie jednak wojna na Bałkanach pokazała, że Unia nie jest siłą porządkową na swym kontynencie. To Amerykanie, a nie Europejczycy, przerwali czystki etniczne w Bośni. Ale to idea europejska okiełznała zjednoczone Niemcy. Poprzez Wspólnotę Węgla i Stali, wspólną walutę, a niebawem wspólną politykę energetyczną, celną, obronną, bezpieczeństwa. Dimitrios Kisoudis może się zachwycać pozłotą Moskwy – Trzeciego Rzymu, ale to nie odnowa prawosławia i panslawizmu, lecz rosyjskie czołgi i bandyci Kadyrowa wtłaczają narody „bliskiej zagranicy” do putinowskiej Eurazji i mordują przywódców słabej liberalnej opozycji rosyjskiej. Natomiast Unia mimo wszystko wciąż przyciąga dobrobytem i demokracją. Dowodem polski skok cywilizacyjny ostatnich 25 lat i flagi unijne na Majdanie. Daleką od modnego dziś fatalizmu perspektywę UE głosi David Engels w książce w wydaniu niemieckim zatytułowanej „Na drodze do imperium”. (Natomiast we francuskim oryginale – dokładnie odwrotnie przy identycznej treści: „Schyłek. Kryzys UE a upadek republiki rzymskiej”. Dobry przykład, jak wydawca może odwracać kota ogonem). Engels w 12 punktach porównuje strukturalne kłopoty Unii i republiki rzymskiej w I w. p.n.e. Rzym także odchodził od kulturowo jednolitego państwa na rzecz nieograniczonej tolerancji i przesadnego pluralizmu. W wyniku emancypacji kobiet i powszechnego obniżenia siły nabywczej ludności i wtedy w Rzymie, i teraz u nas spadał przyrost naturalny. Indywidualizm osłabiał więzi rodzinne, a tym samym poczucie tożsamości, solidarności i spójności społecznej. Czysto konsumpcyjne rozumienie samorealizacji spowodowało zanik umiaru i rozwagi. Reakcją na rozpowszechniający się ateizm i agnostycyzm stało się lekceważenie własnego dziedzictwa, zachwyt innym i zainteresowanie wschodnimi kultami i sektami. Res Publica Romana upadła, bo w coraz bardziej skomplikowanym organizmie państwowym kurczyły się cnoty obywatelskie, pozostawiając sprawy publiczne elicie technokratów. Kryzysy gospodarcze nakładały się na kryzys tożsamości. Wypieranie pojęcia obowiązek przez roszczenie psuło obywateli. Na zakończenie 500-stronicowego eseju Engels zagląda w kryształową kulę: „Tu bynajmniej nie chodzi o to, że UE istotnie stanie się »cesarstwem« według rzymskiego wzorca, lecz raczej o zapowiedź autorytarnej i konserwatywnej reformy naszego społeczeństwa, które w swej ogólnej strukturze może przypominać przekształcenie rzymskiej republiki w principat Augusta”. Historia Zachodu zna takie metamorfozy: „Nie ma znaczenia, jaką formę przyjmie ten imperialny kompromis, może to być silny, wybrany w wyborach bezpośrednich prezydent Europy, oświecony pryncypat, dyktatura w stylu lat 20., protektorat jednego lub kilku generałów nad republiką, wciąż odnawiana prezydentura, jak w wielu krajach południowych, lub strategiczne partnerstwo między prezydentem i premierem, jak w Rosji Putina i Miedwiediewa”. Uff. A zatem: Unia jako kolejne (silne i ekspansywne) Imperium Romanum w sporze z amerykańskim konkurentem na Zachodzie i rosyjskim na Wschodzie? Czy może rzeczywiście coś takiego się rysuje? Po zawarciu porozumienia Mińsk II redaktor naczelny „Süddeutsche Zeitung” Kurt Kister napisał, że Europejczycy są sam na sam w konfrontacji z Putinem, bo Waszyngton jest niema