Jak brak szacunku może prowadzić do wojny

W greckiej prasie pojawił się niedawno list otwarty do premiera Alexisa Tsiprasa. „Wzywam pana do sprzeciwu wobec Niemiec, wobec Schäuble [Wolfganga – niemieckiego ministra finansów]. Niech pan wyrzuci z kraju tych »Bawarczyków«” – zaapelował 89-letni Mikis Theodorakis, słynny kompozytor, autor muzyki do „Greka Zorby”. Theodorakis, żarliwy człowiek lewicy, pisząc o „Bawarczykach” przywołał wielką grecką traumę z przeszłości. W 1832 r. mocarstwa narzuciły młodemu państwu nastoletniego króla z bawarskiej dynastii Wittelsbachów, który szybko doprowadził kraj do bankructwa, przy okazji lżąc swoich poddanych, nazywając ich m.in. „szpetnym bizantyjskim narodem”. Przywołanie przez Theodorakisa „Bawarczyków” było tylko preludium do finału listu. „Czas zakończyć dwa wieki europejskich zbrodni wobec Grecji” – gruchnął i zaapelował o cywilizacyjny „rozwód z zachodnimi wrogami helleńskiego świata”. Premier mógł list zignorować, ale następnego dnia osobiście zadzwonił do autora, pogratulował mu i zaprosił do swojej siedziby. Obaj myślą podobnie. W trakcie ostatniego wystąpienia przed styczniowymi wyborami Tsipras obiecywał przecież Grekom, że nadchodzi „kres narodowego upokorzenia”. Na koniec nieco dwuznacznie zadeklarował: „Skończymy rządy zagranicznych okupantów”. Użył retoryki, której nikt w Grecji nie słyszał od 1945 r. Ludzie jak narody Pośród technokratycznego języka dyskusji o greckim kryzysie wciąż brakuje rozmowy o najbardziej chyba niedocenianej sile w stosunkach międzynarodowych, czyli o upokorzeniu. Znaczenie tej niszczycielskiej emocji w przypadku ludzi od lat bada psychologia. Według Evelin Lindner, światowej sławy ekspertki w tej dziedzinie, upokorzenie z definicji jest względne, dlatego tak trudno mierzalne, co jednak nie pomniejsza jego znaczenia. Chodzi przecież o mechanizm wymuszonego poniżenia, proces podporządkowania się, który niszczy poczucie własnej wartości ofiar. One z kolei często zachowują się nieracjonalnie, ignorując oczywiste rozwiązania sporów. Dlatego nie sposób ich zakończyć bez chociażby symbolicznego zadośćuczynienia dla nich. Upokorzeni, jeśli nie będą w stanie osiągnąć swoich celów, tłumaczy Lindner, łatwiej zgodzą się na porażkę wszystkich niż zwycięstwo ciemiężycieli, co źle wróży w kontekście Grecji i strefy euro. Zwolennicy realizmu w stosunkach międzynarodowych twierdzą, że narody często zachowują się jak ludzie, więc też działają pod wpływem emocji. Grecja jest tu modelowa. Ojczyzna filozofii i Aleksandra Wielkiego pod rządami Osmanów została zredukowana do peryferii. W XIX w. formalnie odzyskała niepodległość, ale była w zasadzie protektoratem europejskich mocarstw. W końcu Greków spotkała brutalna niemiecka okupacja podczas II wojny światowej. Wszystko to składa się na mit cierpienia narodu, który we własnym mniemaniu zasłużył na wielkość. Kryzys gospodarczy ostatnich lat był dopełnieniem tego mitu. 300 tys. Greków odciętych od prądu za niezapłacone rachunki, bez lodówek, zmuszonych do odrabiania z dziećmi lekcji przy świecach. Kilkadziesiąt tysięcy Greków wcześniej aspirujących do klasy średniej, którzy wylądowali na bruku, kartki na jedzenie, handel barterowy. Gdy poprzedni rząd zdecydował się na pełną prywatyzację największego portu w Pireusie, Grekom przed oczami stanęła umowa z sześcioma mocarstwami, które pod koniec XIX w. przejęły wszystkie dochody z portu jako zabezpieczenie greckiego długu. Z drugiej strony jest euro, traktowane przez Greków jak talizman, dowód przynależności do Europy. Rezygnacja ze wspólnej waluty byłaby dla nich nie tylko gospodarczą tragedią, ale też cywilizacyjną degradacją. Jak pisze redaktor naczelny greckiego dziennika „Kathimerini” Alexis Papahelas, ta bezsilność zrodziła upokorzenie, które dziś przejawia się m.in. w wojennej retoryce rządu Tsiprasa, domagającego się od Niemców odszkodowań za okupację sprzed 70 lat. „Tu już nawet nie chodzi o te pieniądze. Upokorzeni domagamy się międzynarodowego uznania dla naszego upokorzenia – pisze Papahelas. – Bez tego Grekom nie pomoże nawet darowanie wszystkich długów. To już dawno przestał być problem ekonomiczny”. Zdaniem Kremla Im większe ego narodowe, tym większy problem. Rosja reklamuje swoje upokorzenie, aby wytłumaczyć dzisiejszą agresję na Ukrainę jako wyrównywanie historycznych krzywd. Nie trzeba sięgać daleko w przeszłość. Kremlowska narracja dotycząca ostatnich 25 lat jest następująca: wszystkiemu winien jest zachodni triumfalizm, który po upadku Związku Radzieckiego przybrał formę rozpychania się NATO i innych zachodnich instytucji w państwach z tradycyjnej strefy wpływów Rosji, w czasie jej chwilowej niedyspozycji, co dla tego historycznego mocarstwa było uwłaczające. Jak pisała niedawno w „The Washington Post” Anne Applebaum, było wręcz odwrotnie, bo przecież Zachód robił, co mógł, aby Rosjanie nie poczuli się urażeni. Sojusz Północnoatlantycki nie otworzył nowych baz w państwach członkowskich ze wschodniej Europy. Dyplomacja uznała ciągłość państwa rosyjskiego, które przejęło radzieckie ambasady i stałe miejsce w Radzie Bezpieczeństwa ONZ. W końcu Rosja trafiła do klubu G-8, co biorąc pod uwagę stan jej gospodarki, zakrawało na żart. Poczucie upokorzenia, jak wszystkie emocje, nie podlega jednak racjonalnemu osądowi. Może być manipulacją stworzoną do politycznych celów, ale bywa również realną wspólnotową emocją, która wywołuje zmiany polityczne. Godność Chomeiniego Ten drugi scenariusz zrealizował się m.in. w Iranie, mając swoją kulminację podczas rewolucji islamskiej w 1979 r. To kolejny przypadek narodu upokorzonego, gdzie wielka przeszłość i wynikające z niej aspiracje mijają się z rzeczywistością. – Cyrus Wielki i perskie imperium obejmujące pół Azji bywają w Iranie tematami rodzinnych dyskusji przy obiedzie. I oczywiście zastępczym źródłem dumy dla tych Irańczyków, którzy ledwo wiążą koniec z końcem – mówi Maziar Bahari, irański dziennikarz i dokumentalista. Jak więc mógł się czuć przeciętny spadkobierca Cyrusa, gdy w latach 50. XX w. Amerykanie na spółkę z Brytyjczykami zainstalowali w Teheranie króla marionetkę? Czuł się upokorzony, bo wiedział, że krajem rządzą obcy, bo nowa władza narzuciła mu siłą zachodnią kulturę i wymusiła wyrzeczenie się tej starej pod groźbą wyrzucenia poza nawias życia publicznego. Rewolucja 1979 r. była właśnie buntem przeciwko ciągłemu upokarzaniu. Dopiero później stała się islamska, i też nie z powodu jakiejś szczególnej religijności tubylców. Irańczycy wrócili do tego elementu swojej tożsamości, o którym obalony reżim mówił, że powinni się go wstydzić. Przywódca rewolucji ajatollah Chomeini w każdym publicznym wystąpieniu podkreślał jak mantrę wagę historycznego i politycznego upokorzenia Irańczyków. Dlatego gdy rozpoczynały się obecne negocjacje Iranu z Zachodem w sprawie programu nuklearnego, zarówno prezydent Hasan Rohani, jak i główny negocjator i szef MSZ Mohammad Dżawad Zarif mówili o poszanowaniu irańskiej godności i szacunku dla narodu irańskiego. W programie nuklearnym Irańczycy skanalizowali swoje cywilizacyjne aspiracje do bycia potęgą – obłożoną sankcjami i izolowaną dyplomatycznie, ale z własnym atomem. Atom trafił na irańskie banknoty, jest w Iranie tematem kampanii reklamowych, stał się częścią współczesnej irańskiej tożsamości. W negocjacjach z Zachodem program nuklearny zyskał w Iranie status wręcz sakramentalny. – Negocjujemy tylko pewne jego uwarunkowania, a nie samą istotę. Nie można przecież z obcymi siłami negocjować własnej wielkości – przekonuje Bahari. Dlatego sfinalizowanie umowy może być równoznaczne z międzynarodowym uznaniem dla irańskiego upokorzenia, co będzie swoistą międzynarodową terapią, bo upokorzenie ma się dobrze tylko wtedy, gdy jest powszechnie ignorowane. Stulecie upokorzenia Przypadek irański jest o tyle prosty, że zaistniałe upokorzenie nie jest fundamentem miejscowej tożsamości, opartej w końcu na chwale odległej przeszłości – gdy się wyciągnie upokorzenie, nie spowoduje to kryzysu osobowościowego. Taki krytyczny model jest natomiast udziałem Chińczyków, narodu, który z jednej strony osiągnął w ostatnich dwóch dekadach najbardziej chyba spektakularny sukces rozwojowy na świecie, a z drugiej – nadal uważa się za największą ofiarę zachodnich mocarstw. Powstanie nowoczesnego narodu zazwyczaj łączone jest z jakimś pozytywnym wydarzeniem. U Francuzów jest wielka rewolucja, Amerykanie mają Deklarację Niepodległości, nawet marudzący Polacy wspominają powrót ojczyzny do świata żywych w 1918 r. Dla Chińczyków takim momentem ustanawiającym jest seria niespodziewanych porażek, poniesionych z rąk może silnych militarnie, ale z ich punktu widzenia podrzędnych kulturowo Europejczyków z lat 40. i 50. XIX w., co dało początek tzw. stuleciu upokorzenia. Współczesna historiografia Chin w dużym stopniu zbudowana jest wokół tego wydarzenia. Dominuje ono nie tylko w programach nauczania historii, ale też w symbolice. Na obrzeżach Pekinu komunistyczne władze zachowały dla zwiedzających – i ku przestrodze – ruiny zniszczonego przez Brytyjczyków 170 lat temu letniego pałacu cesarskiego. Te zgliszcza pełnią podobną funkcję, jak graffiti zrobione przez radzieckich żołnierzy w 1945 r. i pozostawione do dziś na murach berlińskiego Reichstagu. Pekiński pałac nie miał dla Brytyjczyków strategicznego znaczenia, chodziło o upokorzenie cesarza, którego rzeczy prywatne i narodowe relikwie ze skarbca były tygodniami plądrowane przez brytyjskich szeregowców. Jak twierdzi Zheng Wang, chiński historyk i autor książki „Nie zapomnijcie o upokorzeniu: Pamięć historyczna w Chinach”, historia stała się dla Chińczyków religią: „Jako naród nie posiadamy nadprzyrodzonych ideałów dobra i zła, tego co