Kim są „nowi Kubańczycy”

Lokal wygląda jak kafejka internetowa, ale internetu tu nie ma. Dwa stacjonarne komputery, przy każdym młody mężczyzna. Właśnie wpada klient z pamięcią USB, składa zamówienie: rzuca tytuł jakiejś telenoweli z Brazylii. Kopiowanie trwa dłuższą chwilę. Klient płaci. Za odcinek serialu – od 1 do 5 peso; za sezon – 10–30 peso (30 peso to ok. 5 zł). Można wpaść do takiego lokalu – w centrum Hawany rozkwitają co kilka przecznic – a jeśli mieszka się w dzielnicy, gdzie podobnych lokali nie ma, na wiadomym rogu lub w barze zjawia się gość, u którego można złożyć zamówienie na pakiet, paquete. Mogą w nim się znaleźć np. czwarty sezon „Breaking Bad”, drugi „House of Cards”, programy informacyjne, reportaże i publicystyka ze świata, głównie z USA – po hiszpańsku, wersje elektroniczne gazet, np. z Hiszpanii i Meksyku, kreskówki japońskie (dziecięcy szał ostatnich miesięcy). Klient zamawia, klient ma. Kulturalna Kuba żyje pakietami i dzięki pakietom. W kraju, w którym zaledwie 3 proc. ludzi ma dostęp do internetu, pakiety mają rząd dusz, a ci, co je przyrządzają – mają z czego żyć. To drugi obieg informacji i kultury. Uwaga: całkowicie legalny! Czasem najnowsze filmy przywożą krewni i znajomi z Miami – kopie ściągnięte z internetu bywają nie do oglądania – ale zasadniczą część roboty wykonują ci, co mają dobry sprzęt i szybki internet w samej Hawanie. Pewien znajomy porównuje sieć dystrybucji pakietów do sieci dystrybucji narkotyków. Możesz wpaść jak do dilera po działkę (tu: po pakiet) albo pójść na róg, gdzie składasz zamówienie na jutro, względnie kupić „pakiet firmowy”. Dystrybucję pakietów na prowincji prowadzą kierowcy autobusów i ciężarówek. Prowincja ogląda nowości średnio z trzydniowym poślizgiem. Internet i Róża Biznes pakietowy rozkwita, ponieważ dostęp do internetu jest reglamentowany. Dostęp do intranetu, tj. stron kubańskich, nie ma ograniczeń; w praktyce korzysta z niego ok. 30 proc. ludzi. Wrót do internetu strzegą partia i pieniądze. Yaima Pardo, 35 lat, dziennikarka i dokumentalistka, ma przyznany limit bezpłatnych 40 godzin w internecie (łączy się z domu przez modem z serwerem państwowej telewizji). Takie limity dostają prócz politycznych decydentów, właśnie dziennikarze, naukowcy, ludzie kultury. Inni Kubańczycy też mogą od 2013 r. korzystać z internetu w tzw. salach do serfowania, kupując kartę zdrapkę z hasłem. Tyle że godzina w przeliczeniu kosztuje ponad 18 zł – a średni zarobek na państwowej posadzie to 82 zł miesięcznie. Ale i tak są kolejki, czeka się nawet dwie godziny, bo sal do serfowania jest mało, a chętnych, którzy mają twardą walutę od krewnych z Miami – całkiem sporo. Oficjalnym wytłumaczeniem tej bariery są braki technologiczne, kiepskie łącza, ale prócz ludzi władzy wszyscy inni twierdzą, że prawdziwą przeszkodą jest polityka. – Cenię sobie prawa socjalne, jakie mamy. Czas je rozszerzyć o niektóre prawa indywidualne – mówi Yaima. Jej życie i poglądy dobrze ilustrują rodzącą się off-Kubę. Yaima jest autorką niezależnych filmów dokumentalnych, m.in. głośnego „Cuba off-line” – manifestu na rzecz dostępu do internetu, a zarazem pracuje w rządowej telewizji. Nie ma tu sprzeczności. Docenia, że miała szansę rozwoju zawodowego w państwowej instytucji, a zarazem przyznaje sobie prawo do swobodnej ekspresji postulatów zmiany. Cieszy ją uścisk dłoni Raula Castro i Baracka Obamy na Szczycie Ameryk w Panamie, na który zresztą pojechała, lecz nie chciałaby agresywnej inwazji kapitału zagranicznego, wyciskania z Kuby zysków, jak to robiono przed rewolucją. – Niech firmy tworzą miejsca pracy, nie tylko zyski dla właścicieli – mówi. Internet to dla Yaimy narzędzie pracy, a nie konspirowania przeciwko rządowi. Nie przeszkadza jej, że kiedy łączy się z internetem przez serwer w TV, jakiś Wielki Brat może podglądać, jakie strony odwiedza. Transparentność to jej dewiza, niech podglądają, proszę bardzo. Dzięki internetowi dostała zagraniczny kontrakt na wyreżyserowanie reklamówki luksusowego zegarka. Zastrzyk gotówki sprawił, że jest w stanie pomagać mamie, pedagożce na państwowej posadzie. Notabene, mama boi się kapitalistycznych przemian i uważa Yaimę za kontrrewolucjonistkę. Yaima twierdzi: nic bardziej błędnego. Konflikt pokoleń? Yaima mówi po namyśle, że nie. Że ona też, tak jak mama, obawia się utraty zdobyczy rewolucji: bezpłatnej edukacji, służby zdrowia, bezpieczeństwa na ulicach. Z kolei ludzie z jej pokolenia, tj. 30- i 40-latki, którzy mają wpływowe stanowiska, opierają się zmianom podobnie jak mama. Czyli kryterium różnicy jest dostęp do władzy, strach przed utratą przywilejów, niekoniecznie wiek. Tak jak wielu tych, którzy robili rewolucję pół wieku temu, Yaima uważa się za socjalistkę, ale dodaje przymiotnik: horyzontalną. Socjalizm horyzontalny – tak, wertykalny – nie. Horyzontalną, demokratyczną strukturę sieci należy powielić w życiu społecznym. Powiedziała raz mamie: – Wertykalnie to się rządzi wojskiem, nie społeczeństwem. Przyświeca jej mądrość Róży Luksemburg: „Wolność jest wtedy, kiedy przysługuje temu, kto myśli inaczej”. Brzmi kontrrewolucyjnie? Rozmowa z Yaimą, a potem wiele innych, uświadamia, że czarno-białe opisy Kuby zakłamują rzeczywistość, ignorują Kubę realną. Oficjalnie plecie się każdego dnia o pochodzie zwycięstw socjalizmu, a podawane w telewizji i prasie wiadomości przywodzą na myśl kroniki dworskie. „Raul Castro odwiedził...”, „Wiceprezydent Diaz-Canel spotkał się...”. Z drugiej strony obraz Kuby malowany przez niewielką antyrządową opozycję, jak i wielką diasporę z Florydy – jako stalinowskiego piekła – jest także, choć inaczej, oderwany od kubańskich realiów. Królestwo szarości Tymczasem dominującym kolorem w życiu społecznym nie jest tu czarny, biały ani nawet czerwony – lecz szary. Kuba to królestwo zmagań nowego ze starym, spontaniczności z kontrolą, wielu prawd z prawdą jedyną – niekoniecznie tylko oficjalną. Wyspa niezliczonych stref szarości. Oto twardogłowi atakują blogera Harolda Cardenasa, współtwórcę portalu Młoda Kuba. Dla partyjnego betonu krytyczne teksty Cardenasa ocierają się o „zdradę” i „kontrrewolucję” – grzechy główne przeciwko rewolucji. Ale blog nie podoba się również na drugim brzegu – twardogłowym antycastrystom z Miami. W obronie blogera przed atakami wychodzącymi z obozu władzy staje... wiceprezydent Miguel Diaz-Canel, 50-latek, prawdopodobny następca Raula Castro. Zaprasza Cardenasa i drugiego redaktora portalu Roberta Peralę na spotkanie w siedzibie rządu. Pstryczek w nos partyjnego betonu. Cardenas powie potem, że Diaz-Canel reprezentuje nowe pokolenie liderów, a zewnętrznym objawem „nowego” jest jego nieodłączny tablet. Inna strefa szarości: gra telewizyjnych twórców z cenzurą. Yaima redagowała przez kilka lat program satyryczny „Pozwól, że ci opowiem...”. Pozwalała sobie na śmiech z kubańskich realiów i parafrazy groteskowych przemówień oficjeli. Powracającym motywem skeczy były niedobory w zaopatrzeniu, system kartkowy i zderzanie tych realiów z oficjalną mową. „Wiedziało się”, że tematami tabu są żarty z Fidela i Raula – prócz tego można pohulać. Program zakończył żywot, ale bez skandalu („Byłam zmęczona”). Teraz jest inny. Zakazani pisarze są tu nie do końca zakazani. Najbardziej znany prozaik Leonardo Padura, który w mrocznych kryminałach odmalowuje kubańskie realia to z nutą goryczy, to kpiny, jest publikowany na wyspie, choć jego książki są niemal nie do upolowania. Powód: małe nakłady. Pedro de la Hoz, szef działu kultury rządowej „Granmy”, przechwala się znajomością z pisarzem. Padura to, Padura tamto. Gdy pytam o limity nakładów książek Padury, zmienia temat. Niezbyt ciepło mówi o innym pisarzu, Pedro Juanie Gutierrezie, półemigrancie. On też jest publikowany na Kubie (przekonam się o tym na Plaza de las Armas, gdzie uliczny sprzedawca będzie mi wciskał jedną z książek). Do wyjątków należą dwie powieści: „Brudna trylogia o Hawanie” i „Król Hawany”. Zero w nich politykowania, raczej przerażający „realizm brutalistyczny”, który nie mieści się w rejestrach krytyki strawnej dla władzy. Rewolucja a poczucie humoru Mniej szczęścia mają bloger Norges Rodriguez i artystka Tania Bruguera, a graficiarz El Sexto to w ogóle pechowiec. Ich przypadki dowodzą, że myśl Róży Luksemburg o wolności dla myślących inaczej wciąż nie należy tu do oficjalnego kanonu. Norges, aktywista na rzecz wolnego internetu, napisał na portalu change.org petycję do rządu z postulatem obniżenia ceny dostępu do sieci. Twardogłowi oskarżyli go na swoich blogach o posłużenie się „imperialistyczną platformą” przeciwko Kubie. Napisał więc na blogu, że Kuba wkracza na chińską drogę ograniczania dostępu do sieci: dla biznesu – wszystko; dla obywateli – przeszkody. Jakiś czas potem Norges stracił pracę w uczelni artystycznej. Jako powód podano względy formalne, nikt nie wspomniał o jego potyczkach w sieci. Zapłacił cenę za niezależność? Tak uważa. Ale bloguje dalej, podróżuje – jedyne ograniczenia to pieniądze; właśnie wrócił ze szczytu w Panamie. Jego blog, podobnie jak cała kubańska blogosfera – na wyspie i poza nią – rozkwita. Tania Bruguera, artystka o lewicowych przekonaniach, chciała uczcić zapowiedź odprężenia w stosunkach Kuba–USA na placu Rewolucji. Jej akcja zaplanowana na 30 grudnia 2014 r. pod hasłem „Ja też żądam” miała polegać na swobodnych przemówieniach obywateli. Litanie życzeń i marzeń – kubański Hyde Park. Happening się nie odbył. Bruguerę prewencyjnie zatrzymała policja, potem zwolniła, znów zatrzymała i znów zwolniła. Odebrano jej paszport, nie wiadomo na jak długo. Najdotkliwiej ukarano Danila Maldonada, graficiarza znanego jako El Sexto, tj. Szósty. Ten pseudonim to kpina z „Pięciu Bohaterów”, którzy odsiadywali wyroki w USA za szpiegostwo i zostali zwolnieni w wyniku odprężenia między Kubą i Stanami. Szóstym – prawdziwym – bohaterem jest, jak wyjaśnia performer, lud kubański. Pół roku temu El Sexto chciał zrobić happening będący aluzją do wiejskiej zabawy gonienia wysmarowanych tłuszczem świń. Gniew władzy wzbudziło to, że na świniach wymalował imiona: Fidel i Raul. Do happeningu nie doszło, bo El Sexta zatrzymała policja. Czeka na proces w więzieniu, grożą mu trzy lata, a orga