Filharmonicy z niemieckiej stolicy sami wybierają sobie szefa

Na ten moment czekali miłośnicy muzyki poważnej od Zachodniego Wybrzeża USA po Japonię. 22 czerwca do dziennikarzy i fotografów, tłumnie zgromadzonych w berlińskiej filharmonii Sharouna, wyszło kilku dżentelmenów w eleganckich frakach. Najpierw po niemiecku, a później po angielsku ogłosili radosną nowinę: nowym głównym dyrygentem filharmoników będzie Rosjanin Kirył Petrenko, dotychczas generalny dyrektor muzyczny Bawarskiej Opery Państwowej w Monachium. Petrenko będzie dopiero dziesiątym głównym dyrygentem w ponadstuletniej historii orkiestry. W tym samym czasie Kościół katolicki miał 11 papieży. Wybory kierownika artystycznego filharmoników często są zresztą porównywane do watykańskiego konklawe. Też towarzyszą im wielkie emocje, długie wyczekiwanie – i podobna aura tajemniczości. Tam jednak głosują wyłącznie kardynałowie, tu – wszyscy pełnoprawni członkowie orkiestry. Trąbka albo flet znaczą tyle samo co pierwsze skrzypce. Teoretycznie każdy uczestnik tego „konklawe” może zgłosić jako kandydata dowolnego żyjącego dyrygenta. W praktyce realne szanse na wybór mają ci, którzy byli już zapraszani na gościnne występy w Berlinie. To grono około 30–40 osób. O tym, gdzie będzie obradować orkiestra, biuro prasowe w najlepszym razie informuje w ostatniej chwili. – Filharmonicy są bardzo dyskretni – potwierdza Peter Uehling, dziennikarz muzyczny z „Berliner Zeitung”. Wybory są tajne. Ponoć przed wejściem na salę obrad filharmonicy muszą oddać telefony komórkowe. Jedyny niemuzyk, który obserwuje głosowanie, to zaufany prawnik. Ma zagwarantować, że wszystko odbędzie się zgodnie z procedurami. Zwycięzca musi zostać wyłoniony znaczną większością głosów. Jaka dokładnie to większość, też jest tajemnicą. Nie podaje się także nazwisk przegranych. Tylko prawnik i czteroosobowy zarząd wiedzą, ile kto dostał głosów. Po co ta konspiracja? Po pierwsze, filharmonicy chcą podjąć decyzję samodzielnie, bez podpowiedzi mediów, fanów i sponsorów. Po drugie, chodzi o to, by nie urazić tych, którzy w głosowaniu zajmą dalsze miejsca. W 1989 r. zawczasu sondowano kandydatów, by upewnić się, kto byłby skłonny objąć stanowisko głównego dyrygenta. Niektórzy rozumieli to jako oficjalną propozycję pracy – i czuli się dotknięci, gdy ostatecznie angaż dostał Włoch Claudio Abbado. Amerykanin Lorin Maazel obraził się na długie lata. Dziś więc filharmonicy najpierw głosują, a dopiero później dzwonią do zwycięzcy. Jeśli przyjmie posadę, ruszają negocjacje w sprawie kontraktu. Dyrygent nie dyktator Filharmonicy Berlińscy uchodzą za najbardziej demokratyczną orkiestrę symfoniczną na świecie. By zrozumieć tę wyjątkowość, trzeba znać ich historię. Ta zaś sięga wiosny 1882 r. To wtedy rozpadł się zespół, który stworzył w Legnicy, a później w Berlinie Benjamin Bilse. Muzyków rozzłościło skąpstwo Bilsego. Na gościnny występ w Warszawie mieli jechać w wagonie czwartej klasy. Do tego doszła próba narzucenia nowych umów na gorszych warunkach. Artyści wypowiedzieli kapelmistrzowi posłuszeństwo i założyli własny zespół – z czasem nazwany Berlińską Orkiestrą Filharmoniczną. Nigdy nie byli orkiestrą nadworną, uzależnioną od kaprysów króla albo cesarza. Nie byli też podporządkowani operze, jak to jest chociażby w przypadku Saksońskiej Orkiestry Państwowej (Staatskapelle) w Dreźnie, ani teatrowi, jak np. Bawarska Opera Państwowa. – Orkiestra od początku była zorganizowana bardzo demokratycznie – mówi Herbert Haffner, autor książki „Die Berliner Philharmoniker. Eine Biografie” (Filharmonicy Berlińscy. Biografia). Nie znaczy to, że wybory głównego dyrygenta zawsze przebiegały tak, jak to się dzieje dzisiaj. W 1954 r. prestiżowe stanowisko powierzono Austriakowi Herbertowi von Karajanowi. Ogłoszono, że orkiestra zdecydowała się na niego jednogłośnie. – Nie znalazłem ani jednego muzyka, który potwierdziłby, że był pytany, czy to Karajan powinien wygrać – twierdzi jednak Haffner. Tamte czasy były inne jeszcze pod jednym względem. – Karajan został wybrany dożywotnio. Dziś nie jest to praktykowane, również w innych orkiestrach – tłumaczy prof. Karl Leister, klarnecista, filharmonik berliński w latach 1959–93. Nawet jednak Karajan, jeden z najsłynniejszych dyrygentów XX w., mimo swojej charyzmy i wielkiego autorytetu, nie miał władzy dyktatorskiej. Boleśnie przekonał się o tym na przełomie 1982 i 1983 r., gdy koniecznie chciał zatrudnić młodą klarnecistkę Sabine Meyer, jako pierwszą kobietę w zespole. Sprzeciwiała się temu orkiestra. Karajan i orkiestra starli się także w sprawie polskiego skrzypka Daniela Stabrawy. Austriak zaakceptował go jako szeregowego muzyka, ale nie jako kapelmistrza. Ustąpił, gdy orkiestra murem stanęła za Polakiem. Szybko zresztą przekonał się do Stabrawy. – Definitywnie skończył się czas dyrygentów autokratów – mówi Haffner. – Muzycy generalnie nie pozwalają na tak wiele jak kiedyś i są lepiej zorganizowani. Inne orkiestry też stają się coraz bardziej demokratyczne. Często jednak istotny głos wciąż mają rozmaite komisje i politycy. Dyrektora naczelnego Filharmonii Narodowej w Warszawie wyłoniła komisja konkursowa powołana przez ministra kultury i dziedzictwa narodowego. Naczelny zaś, w porozumieniu z komisją, wskazał dyrektora artystycznego. U Filharmoników Berlińskich byłoby to nie do pomyślenia. Falstart majowy Demokracja ma też jednak wady. Prof. Leister powołuje się na kryzys wokół Grecji. Ciągle – jak mówi – toczą się dyskusje, ale powstaje pytanie, kto w końcu podejmie decyzję i weźmie za nią odpowiedzialność. Grecki premier rozpisał referendum. Muzycy berlińscy też mieli okazję, by zdać się na vox populi. Telewizja RBB i dziennik „Berliner Morgenpost” zapytały w kwietniu ponad 1,3 tys. bywalców filharmonii, kto byłby najlepszym głównym dyrygentem. Wyraźnie wygrał młody Łotysz Andris Nelsons kierujący Bostońską Orkiestrą Symfoniczną. Zarząd Filharmoników Berlińskich pospieszył jednak z zapewnieniem, że sondaż nie będzie miał formalnego znaczenia. Dwa lata temu sir Simon Rattle, od ponad dekady główny dyrygent Filharmoników Berlińskich, ogłosił, że nie przedłuży obowiązującego do 2018 r. kontraktu. Od tego czasu spekulowano, kto zastąpi Brytyjczyka. I zaczęły się schody. Pierwsze, nieudane „konklawe” zwołano na 11 maja. Muzycy zebrali się w ewangelickim domu parafialnym w berlińskiej dzielnicy Dahlem. Posiedzenie trwało 11,5 godz. Rzekome przecieki na temat wyniku głosowania, jakie pojawiały się w tym czasie w internecie, okazały się fałszywkami. Późnym wieczorem dziennikarze i fotografowie czekający przed kościołem dowiedzieli się jedynie, że decyzja została odłożona. Była mowa o „dobrej i żywej dyskusji”, o „konstruktywnej, kolegialnej i przyjacielskiej atmosferze”. Kontrabasista Peter Riegelbauer, członek zarządu orkiestry, przyznał jednak, że doszło do sporu. Jeszcze mniej dyplomatyczne były media. Dzienniki „Berliner Zeitung” i „Berliner Kurier” pisały o „Dysharmonikach Berlińskich”. Filharmonicy mieli podzielić się na frakcje: starsi kontra młodzi, tradycjonaliści kontra liberałowie otwarci na innowacje, instrumenty dęte kontra smyczkowe. – Było to interpretowane jako zły omen dla przyszłego zwycięzcy. Spekulowano, że będzie miał tylko skromną większość w orkiestrze, a jego projekty artystyczne będą tylko połowicznie wspierane – wyjaśnia Uehling. Nie da się ukryć, że dyrygent musi pracować także z tymi, którzy głosowali przeciwko niemu. A poszczególni muzycy, choćby ostro spierali się w czasie „konklawe”, następnego dnia muszą znów wspólnie ćwiczyć, potem zaś demonstrować przed publicznością pełną harmonię. Stabrawa, dziś jeden z pięciu Polaków w orkiestrze, bagatelizuje jednak różnice zdań w zespole. – Czasami nie jes