Trudne stosunki czesko-niemieckie

Starszy pan powoli, z uwagą ostukuje młotkiem deski na strychu. Potem chwyta za niemal niewidoczny sznurek wystający ze szpary, pociąga i w deskach otwiera się zamaskowana klapa. Z uśmiechem odwraca się do kamery: „Mam!”. Rudiego Schlattnera na początku sierpnia pokazała czeska telewizja. Ten emeryt ze Stuttgartu jest potomkiem Niemców wypędzonych z Czech po drugiej wojnie światowej. Na starość postanowił sprawdzić, czy w tajnej skrytce na dachu jego rodzinnego domu w Ustí nad Łabą nadal leżą paczki, które z rodziną chowali tuż przed wyjazdem. Skontaktował się z burmistrzem miasta i potem w asyście pracowników lokalnego muzeum i kamer telewizyjnych wyjmował zza sosnowych desek 113 kartonów, pudeł i paczek. I skończyłoby się na wzruszającym obrazku, gdyby nie fakt, że przy okazji publicyści zaczęli zadawać pytanie: co teraz z tymi przedmiotami zrobić? W końcu przygotowywane od początku stulecia muzeum niemieckojęzycznych mieszkańców Ziem Czeskich nadal nie istnieje. Los przedmiotów znalezionych na strychu willi w Ustí po raz kolejny przypomniał o dramatycznej części historii tego kraju, o której wielu Czechów wolałoby pewnie milczeć. Zwyczajnie mają problem z rozmawianiem i debatowaniem o tym, co się stało z 3 mln ludzi, którzy do 1947–48 r. zamieszkiwali ich pogranicze. – To nie jest tak, że ktoś jest przeciwny. Opóźnienia wynikają raczej z przeciągających się debat i z powodów administracyjnych, ministrowie kultury wytrzymują u nas ok. 18 miesięcy – wyjaśnia cierpliwie dyrektor miejskiego muzeum Vaclav Houfek, ale przyznaje, że sam temat jest kontrowersyjny. Czesi i Niemcy mieszkali tu razem prawie przez tysiąc lat, Niemcy stanowili przed drugą wojną ok. 30 proc. mieszkańców. Siłą rzeczy, musiały być okresy lepsze i gorsze. Niestety, dziś z całej tej długiej historii współżycia większość widzi tylko to, co było złe: drugą wojnę i wysiedlenia. Historia napięć Niemieckie osadnictwo w Czechach faktycznie datuje się już na X–XI w., potem przez stulecia jeszcze się nasilało. Czechy były bardzo mocno związane z Niemcami i Austrią, królowie czescy bywali cesarzami, języków używało się w różnych okresach obu. Generalnie tej złożonej, płynnej historii nie da się wyjaśnić, operując dzisiejszymi kategoriami „narodowości”, w której jest się albo Czechem, albo Niemcem. Tym bardziej że w XIX w. pojawił się nowoczesny nacjonalizm, który w XX w. zrodził potężne konflikty dotykające całych społeczności. Przedwojenna Czechosłowacja, pokazywana całej Europie jako wzór wielonarodowej demokracji, starała się nie zauważać, że jej największą mniejszością narodową nie są Słowacy czy Węgrzy, ale właśnie Niemcy. Historia tak to ułożyła, że zamieszkiwali głównie wąski pas wzdłuż niemal całej granicy Czech. Oficjalna państwowa ideologia była Niemcom niechętna. Napięcia narastały szczególnie w latach 30., kiedy kryzys dotknął głównie pozostawione bez wsparcia stolicy tereny pograniczne, a mieszkających tam ludzi zaczął kokietować hitleryzm. O ile wcześniej rozmaite partie mniejszości niemieckiej wchodziły nawet do rządzących koalicji, o tyle pod koniec lat 30. na tych terenach już nie mogło być mowy o współpracy, bo dominowała tu prohitlerowska Partia Sudetoniemiecka. W 1935 r. wygrała nawet wybory ogólnokrajowe, bo partie czeskie, słowackie i czechosłowackie były mocno rozdrobnione. Działacze partyjni zaklinali się na autonomię, ale w 1938 r., po układzie w Monachium, III Rzesza zajęła właśnie tereny czechosłowackiego pogranicza. Pretekstem była chęć niesienia pomocy mieszkającym tam Niemcom. Ich partyjny lider Konrad Henlein został wtedy rzecz jasna gauleiterem nowo zdobytych terenów. Te procesy przypieczętowały najpierw rozpad, a potem koniec Czechosłowacji i Czesi do dziś pamiętają, że właśnie kwestia niemieckiej mniejszości była kołem zamachowym tej machiny. Problem z pamięcią Po drugiej wojnie światowej odrodzona Czechosłowacja postanowiła więc ten problem rozwiązać. Urzędujący prezydent Edvard Benesz przez całą wojnę rządził na emigracji dekretami i właśnie kilka z nich przypieczętowało los niemieckiej mniejszości. Choć byli to autochtoni, choć zamieszkiwali te ziemie od pokoleń, zostali z dnia na dzień pozbawieni obywatelstwa oraz skonfiskowano ich majątki. Rozwiązane zostały też wyższe szkoły niemieckie i kilka innych instytucji ważnych dla mniejszości. W latach 1945–46 ok. 3 mln ludzi z terenów czeskich wypędzono – choć i to budzi kontrowersje, bo Czesi przez dziesięciolecia zamiast dobitnego vyhnani nazywali ten proces neutralnie brzmiącym słowem odsun („przesunięcie” czy też „transfer”). W ten sposób dobiegła końca kilkusetletnia wspólna historia obu grup językowych zamieszkujących Kotlinę Czeską. Czesi jako zbiorowość mają wyraźny problem z pamięcią o tym procesie. Kłóci się on ze starym mitem mówiącym, że sami są małym narodem o gołębim sercu, wieczną ofiarą potężnych sąsiadów. Nikt, także Czesi, nie lubi słuchać o okrucieństwach popełnianych w imię ich narodu, a powojenne wypędzenia były pełne drastycznych wydarzeń. Oprócz organizowanych przez słaby aparat państwowy wysiedleń były też wysiedlenia „dzikie”, które przypominały najzwyklejsze pogromy cywilów. Historie takie jak brneński Marsz Śmierci z tysiącami martwych czy pogrom w Ustí, gdzie z mostu wrzucano do Łaby kobiety z dziećmi, po prostu nie mieszczą się w czeskich wyobrażeniach o samych sobie. Prawdopodobnie tu leży druga część odpowiedzi na pytanie, dlaczego wspomniane muzeum w Ustí nad Łabą jeszcze nie działa, choć od ładnych paru lat funkcjonują już muzea romskie w Brnie czy żydowskie w Pradze. Temat jest po prostu zbyt bolesny i budzi zbyt