Jak można walczyć z biedą za pomocą smartfonów

Za każdym razem, kiedy docieram do nowego kraju, kupuję kartę SIM i aktywuję internet. Ściągam mapę, żeby sprawdzić, gdzie jestem – mówił reporterowi „New York Timesa” w sierpniu Osama Aljasem, 32-letni nauczyciel muzyki z Deir al-Zour. Dziennikarz spotkał tego uchodźcę z ogarniętej wojną Syrii w parku w Belgradzie. Osama ustalał trasę wędrówki do północnej Europy na mapie Google. Smartfony i ładowarki stały się podstawowym wyposażeniem każdego uchodźcy. Z rodzinami i przyjaciółmi utrzymują kontakt przez Facebook i WhatsApp, a na Twitterze informują o postępach swojej wędrówki. Na Facebooku są też przemytnicy. Jedna z grup ogłosiła tu niedawno promocję – standardowa cena 1,7 tys. euro za przejazd ze Stambułu do Salonik, łącznie z przeprowadzeniem przez granicę, została obniżona o połowę dla dzieci do lat pięciu. Arabskojęzyczne grupy na Facebooku „Przemyt do Europy” oraz „Jak wyemigrować do Europy” mają ponad 25 tys. członków. Dzięki zamieszczonym tam instrukcjom niektórzy uchodźcy rezygnują z usług przemytników i próbują przedostawać się do Europy samodzielnie. Ci, którym się udało, opisują na Facebooku swoje trasy, podając nawet dokładne koordynaty GPS miejsc, w których najlepiej się zatrzymać. Węgierscy informatycy przygotowali specjalną aplikację na smartfony z systemem Android – InfoAid – która zawiera aktualizowane na bieżąco informacje przydatne uchodźcom. W Syrii – jak powiedział Aljasem – smartfony mogą być jednak niebezpieczne: żołnierze rządowi, bojownicy różnych frakcji rebeliantów oraz wojownicy tzw. Państwa Islamskiego często żądają od zatrzymanych hasła do Facebooka, a potem zaglądają do niego i sprawdzają, komu więzień sprzyja w toczącej się wojnie. Jeżeli ktoś nie chce podać swojego hasła, może zostać pobity albo nawet stracić życie. Jak ktoś ma niesłuszne sympatie – tym bardziej. 1. Zdjęcia uchodźców ładujących smartfony – czasami za pomocą baterii słonecznych – dostarczają argumentów ludziom, którzy uważają, że uciekinierzy są w większości tylko migrantami ekonomicznymi. Bo kogo innego byłoby stać na telefon komórkowy kosztujący kilkaset dolarów? Nie warto tutaj cytować tych wypowiedzi, żeby ich nie powielać w publicznej przestrzeni. Trzeba jednak przypomnieć, że opierają się na piętrowym nieporozumieniu. Po pierwsze, Syria przed wojną była krajem biednym, ale nie najbiedniejszym: dochód per capita był nieco wyższy niż w Egipcie, a na 100 mieszkańców przypadało 87 telefonów komórkowych. Wędrówka do Europy też jest drogim przedsięwzięciem: ludzie wyprzedają całe majątki, żeby zapłacić przemytnikom, a podróż może ich kosztować kilkanaście tysięcy euro. Wydanie kilkuset na telefon, który jest bardzo potrzebny, brzmi więc racjonalnie. Po drugie, w ciągu ostatnich kilku lat telefony komórkowe (a coraz częściej też smartfony) podbiły nie tylko bogaty świat, ale także kraje rozwijające się. Według instytutu badawczego Pew Research Center jeszcze w 2002 r. tylko co dziesiąty Afrykanin używał telefonu komórkowego; w 2014 r. w pięciu zbadanych przez Pew krajach afrykańskich odsetek użytkowników telefonów komórkowych był już podobny jak w USA. W najbogatszym z krajów subsaharyjskiej Afryki, RPA, aż 32 proc. mieszkańców korzysta dziś ze smartfonów. Aż 94 proc. Afrykanów z miast mieszka w zasięgu którejś z sieci komórkowych. Mniejszy odsetek ma dostęp do zdrowej wody pitnej i do czystych, w miarę normalnych toalet. Polityczny efekt tej cyfrowej rewolucji było widać już w czasie arabskiej wiosny cztery lata temu, kiedy przeciwnicy sklerotycznego egipskiego dyktatora Hosniego Mubaraka zwoływali się przez Twitter na demonstracje na placu Tahrir. Smartfony są jednak drogimi urządzeniami nawet dla mieszkańców bogatego Zachodu, a co dopiero dla ludzi, którzy zarabiają kilkadziesiąt dolarów miesięcznie. Dlaczego więc najbiedniejsi tak chętnie je kupują? 2. Zapytałem o to koczowników z Segel na północy Kenii, którą odwiedziłem jako reporter w 2010 r. Słowo „wioska” sugeruje coś znacznie bardziej stałego: Segel składało się wtedy z kilkudziesięciu okrągłych chatek-szałasów w środku ogromnej, pustej przestrzeni na środku pustyni dzielącej Kenię i Etiopię. Mieszkało tu kilkuset ludzi z koczowniczych plemion Gabra i Borana, ich jedynym źródłem utrzymania było stado kóz, liczące zapewne mniej niż tysiąc zwierząt. Moim przewodnikiem po Segel był „starszy” – jeden z przywódców wioski – Hokho Qonchora: miał może 30 lat, a może 50, był suchy, pomarszczony i żylasty, wyglądał jak mumia swojego pradziadka. Ubrany w ciuchy z lumpeksu, kolorową tradycyjną szatę i starą bejsbolówkę z logo londyńskiego klubu piłkarskiego Arsenal. Nigdy nie rozstawał się z komórką, chociaż w Segel nie było zasięgu. Żeby przez nią porozmawiać, trzeba było przejść dobre parę kilometrów. Wodę do wioski dowoził beczkowóz – należało zadzwonić po nią do pobliskiego miasta Marsabit, odległego o kilkadziesiąt kilometrów. Przez telefon miejscowi umawiali się też na handel kozami – jeździli do miasta dopiero wtedy, kiedy mieli na nie kupca. Trzeba się było dobrze przyjrzeć, żeby na małych szałasach dostrzec jeszcze jeden znak nowoczesności: małe baterie słoneczne. Służyły oczywiście do ładowania telefonów komórkowych. Mieszkańcy Segel nie są wyjątkiem. W 2008 r. dr Jenny C. Aker, wówczas pracująca na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley, opublikowała wyniki badań nad rynkami zbożowymi w Nigrze w Afryce Zachodniej. To jeden z najbiedniejszych krajów świata, położony na skraju Sahary. W przygotowywanym przez ONZ rankingu Human Development Index Niger zajmuje od lat jedno z ostatnich miejsc. Ludzie tam często nie mają pieniędzy na jedzenie. Ceny żywności są dla wszystkich dosłownie sprawą życia i śmierci. Aker badała wpływ upowszechnienia telefonów komórkowych na ceny zboża na lokalnych rynkach. Niger miał fatalną infrastrukturę telekomunikacyjną – na 1000 mieszkańców przypadały tam dwa telefony stacjonarne. To gorszy wynik niż Polska – kraj przecież nie najbogatszy – miała przed drugą wojną światową! W efekcie komunikacja była trudna i kosztowna, co sprawiało, że ceny żywności nawet na niezbyt odległych targowiskach wyraźnie się różniły. Sieci komórkowe, które w 2007 r. objęły zasięgiem 78 proc. ludności, szybko tę sytuację zmieniły. Rynek żywności zaczął działać efektywniej: różnice w cenach zmniejszyły się o 20 proc. Efekt był większy na najbardziej odległych targowiskach, do których prowadziły najgorsze drogi. W praktyce oznaczało to, że najbiedniejsi mieszkańcy najbardziej zapadłych wiosek przestali płacić za jedzenie więcej od lepiej skomunikowanych rodaków. „Stało się tak dzięki zmianie zachowań rynkowych handlarzy” – pisała dr Aker. „Telefony komórkowe sprawiają, że poszukiwanie lepszych ofert staje się tańsze, informacja bardziej powszechnie dostępna, a rynek transportu bardziej efektywny”. Ten mechanizm przynosi biedakom ogromne oszczędności. 3. W 2006 r. Robert Jensen, ekonomista z Harvardu, zbadał, jak wykorzystują telefony rybacy pracujący przy brzegach stanu Kerala w południowych Indiach. Odkrył, że odkąd zainwestowali w komórki i zaczęli dzwonić do potencjalnych kupców, zanim jeszcze powrócili z łowisk, ich zyski wzrosły średnio o 8 proc., a ceny ryb (kupowanych głównie przez miejscowych biedaków) spadły o 4 proc. Podobnie jak w wypadku targowisk w Nigrze, lepszy dostęp do informacji sprawił, że rynki działają efektywniej – jak napisał Jensen w prestiżowym „Quarterly Journal of Economics” – „zwiększając ogólny dobrobyt”. Według różnych badań biedni i często ledwo piśmienni ludzie dostrzegają te korzyści doskonale: wydają bardzo dużo pieniędzy (w stosunku do dochodów) na telefony komórkowe i na rozmowy (w biednych krajach działają niemal wyłącznie w systemie pre-paid). Już w 2005 r. ekonomiści z London Business School policzyli, że na każde dodatkowe 10 telefonów komórkowych, przypadające na 100 statystycznych mieszkańców, PKB kraju rośnie o 0,5 proc. A było to jeszcze przed upowszechnieniem się smartfonów! Jan Chipchase, antropolog kultury pracujący dla Nokii (w czasach kiedy fińska firma była jeszcze największym producentem telefonów komórkowych na świecie), opowiedział w 2008 r. reporterce „New York Timesa” historie ludzi, których życie – i dochody – zmieniły się radykalnie, kiedy kupili telefon komórkowy. Była wśród nich gosposia z Chin, która żyła jak zamknięta w domu niewolnica bogatej rodziny, dopóki dzięki komórce nie udało jej się znaleźć nowych pracodawców. Albo tragarz, który spędzał całe dnie przed supermarketami i placami budów w nadziei, że go ktoś wynajmie – dzięki telefonowi komórkowemu praca mogła go znaleźć sama. Chipchase uważał, że numer telefonu komórkowego staje się w ubogich krajach odpowiednikiem stałego adresu i stałym elementem tożsamości: wśród ludzi, którzy są nieustannie w ruchu z