Jak szwedzcy kryminaliści wracają do społeczeństwa

Jednych znał wcześniej, innych nie, ale tak naprawdę, to jakby ich znał. – Bo ja sam byłem tam, gdzie oni byli – Curre Cederstöm ma mocne spojrzenie i niespokojne dłonie. Bawi się paczką papierosów. W małej kanciapie powietrze jest gęste, a korkowa tablica wygląda jak patchwork, barwne ulotki radzą i przestrzegają: HIV, żółtaczka typu C, adresy poradni dla uzależnionych. Biurka nie ma, jest za to stół zarzucony papierami, wokół niego kilka osób. Komputer też tylko jeden, ale to nie problem, bo i tak mało kto tu umie z niego korzystać. Curre jest nie tylko szefem. Dla niektórych swoich pracowników jest też kuratorem sądowym. Byli złodzieje pomagają w przeprowadzkach, firma nazywa się Trefny Towar. Życiorys szefa – imponujący. Profil zawodowy: fałszerstwa i kradzieże dzieł sztuki. Staż: 35 lat. Wykształcenie: technikum poligraficzne. Kompetencje: mistrzowskie opanowanie warsztatu. – Wszystko mogę napisać, i lewą, i prawą ręką! Sfałszowanie czeku, ręcznie, ołówkiem, zajmowało mi kwadrans. Przechodzący obok kolega, kiedyś wspólnik w kradzieżach, woła: – Najlepszy był, najlepszy ze wszystkich! Curre kiwa głową, ani dumny, ani zawstydzony. Mówi szybko, chodzi szybko i szybko przeskakuje z tematu na temat. Chaotycznie, intensywnie, nerwowo. Opowiada o ostatnim włamie, 14 lat temu: – To był piękny dom! Willa miliardera, rekina finansowego, brata byłego ministra. Czego on nie miał! Był nawet jeden Rembrandt! Wyniosłem trafów za 30 mln koron. Mógł dostać sześć lat, ale pokajał się, przeprosił, wysłali go na dwa lata próby do Drugiej Szansy. – Taka organizacja z hasłem: kryminaliści wracają do społeczeństwa, te rzeczy. Wszedłem tam nawet do zarządu, ale po paru latach ich zostawiłem. Nie wierzę w ich metodę! Wypijesz piwo na mieście i wylatujesz. O zapaleniu jointa nawet nie mówię, to dla nich zbrodnia. Prawie nikt z moich ludzi nie jest w stanie spełnić takich warunków! Zero tolerancji Państwo szwedzkie jest szczodre, ale surowe. Alkoholicy i narkomani mogą liczyć na wsparcie pod jednym warunkiem: są czyści. Są terapie, są programy, są ośrodki, ale tylko dla tych, którzy ten warunek przyjmą. Druga Szansa jest świętsza od papieża – sprzeciwia się państwowym programom leczenia metadonem i ostrzega przez ich zgubnymi skutkami. Na swojej stronie internetowej informuje: „Państwowe dragi to też dragi!”. Curre uważa, że moralizowaniem nie da się sprowadzić ludzi na dobrą drogę: – Wyobraź sobie, człowiek spędził całe dorosłe życie w świecie przestępczym, pije albo ćpa, siedzi w pierdlu lub żyje na ulicy, nie ma wykształcenia, zawodu, przyjaciół. Wychodzi z więzienia, wysyłają go na pół roku na odwyk, jak ma szczęście, dostaje na próbę mieszkanie i co? Owszem, zdarza się, że cały tydzień wytrzyma. A potem pęka. Nie kupuję tego modelu. Dlatego założyłem Trefny Towar. Jako kurator wyprowadził z przestępczości 15 osób. Właśnie takich, którzy regularnie lądowali w więzieniach, często tych o zaostrzonym rygorze, kryminalistów wagi ciężkiej, ludzi, którzy od dzieciństwa żyli poza społeczeństwem. – Żaden z nich od tego czasu nie wszedł w konflikt z prawem, żyją jak inni ludzie! To nie tylko moja zasługa, rzecz jasna. Ale mi jest łatwiej, bo ja ich rozumiem. Nie jestem policjantem i nie pouczam. Pojawiam się w areszcie od razu, gdy zdejmą zakaz kontaktów ze światem zewnętrznym. Jeszcze zanim człowiek trafi do więzienia, obmyślamy mu plan na życie po wyjściu. Kurde, dobry w tym jestem, muszę powiedzieć. Nie da się zrobić z kogoś dobrego obywatela z dnia na dzień. Trzeba ćwiczeń, lat ćwiczeń, i my właśnie to ćwiczymy – zwykłe życie. Nie powiemy: Przyszedłeś do pracy naprany, więc spieprzaj stąd! Powiemy: Idź się wyspać i wróć, jak wytrzeźwiejesz. Takie podejście jest zaprzeczeniem szwedzkiej polityki antynarkotykowej, przez niektórych nazywanej wręcz ideologią. Zapoczątkowana w latach 70., doprowadziła do zaostrzenia przepisów i tak oto w postępowej pod każdym względem Szwecji karane jest samo użycie środków odurzających. Teoretycznie można więc zostać skazanym za zapalenie jointa. Lub wstrzyknięcie heroiny. Dlatego programy zastępcze, czyli podawanie uzależnionym od opioidów metadonu lub buprenorfiny, dopiero od 2005 r. są zalecane jako terapia pierwszego wyboru. Wskazania medyczne idą w poprzek prawa. Zdaniem Currego ta krucjata przeciwko narkotykom zamieniła się w walkę z narkomanami. Bo to oni płacą najwyższą cenę za politykę, która skupia się na budowaniu postaw, a nie na pomocy uzależnionym. W Szwecji prawie 600 osób rocznie umiera z przedawkowania (10 razy więcej niż w Polsce, w przeliczeniu na milion mieszkańców). Tak się kończy, twierdzą przeciwnicy tego modelu, kiedy celem jest, żeby ludzie byli czyści, a nie, żeby mogli żyć godnie z uzależnieniem. Co gorsza, kryminalizacja użycia i posiadania nawet małej ilości narkotyku bardzo szybko wpycha narkomanów w przestępczość. Trzy czwarte szwedzkich więźniów jest uzależnionych, a przynajmniej o tylu wie tutejszy Zarząd Więzień i Probacji. Piją, biorą albo i piją, i biorą. W zakładach nie ma terapii zastępczych metadonem – jest natomiast leczenie metodami poznawczo-behawioralnymi i grupy AA. Dla chorych na ADHD są terapie pochodnymi amfetaminy. – Te wszystkie programy są do niczego! – woła Curre. Strefa uczciwości Trefny Towar oprócz przeprowadzek zajmuje się handlem starociami. Lokalizacja sklepu może niezbyt prestiżowa, ale i nie najgorsza, spokojna dzielnica na południowych obrzeżach Sztokholmu. Wielbiciele vintage – a tych nie brakuje w kraju, w którym polowanie na starocie to ulubione hobby, a „Runda Antyczna” to najpopularniejszy program telewizyjny – mają tu używanie. Kilkaset metrów kwadratowych wypchanych po brzegi starymi meblami i bibelotami, jedno obok drugiego, jedno na drugim, jedno w drugie wepchnięte i zwieńczone wazą albo abażurem, albo kołnierzem z lisa. Chybotliwe konstrukcje tworzą sieć ciemnych wąskich alejek. W dziale dziecięcym drobna blondynka w bawełnianych rękawiczkach roboczych pieczołowicie składa różową tiulową sukienkę. – Codziennie dostaję cztery–pięć pudeł z rzeczami; często zupełnie nowe ubranka, jeszcze z metkami! Najpierw przychodziłam jako klientka. A teraz jestem wolontariuszką, świetne zajęcie na emeryturze – Lena ma białe zęby i brzuch okrągły jak piłka. Pić zaczęła po czterdziestce. Zapijała smutek i stres, dwóch mężów jej zmarło, sama wychowywała trójkę dzieci, ani chwili dla siebie. Po tylu latach picia zdrowie ma zniszczone. – Jak się zgłosiłam do przychodni dla uzależnionych, to wypompowali ze mnie dziewięć litrów… Wodobrzusze, wątroba nie nadąża z przerabianiem. Dwa razy w roku zgłaszam się do kontroli. Muszą pilnować, żeby nie doszło do raka. Przez kilka lat nie piła, teraz czasem sięga po kieliszek. Jeden. Bierze campral, więc alkohol nie daje miłego rauszu. – Praca bardzo mi pomaga. Bo ludzie tutaj – to są prawdziwi ludzie! Nie obchodzi mnie ich przeszłość, są uczciwi, i to jest najważniejsze. Kjelle potwierdza: – Jesteśmy uczciwi. Także w tym, że mówimy wprost: Nie jesteśmy na sto procent czyści. Nie musimy nic nikomu udowadniać, jesteśmy, jacy jesteśmy. Ale przekonał się, że społeczeństwo nie lubi takich uczciwych alkoholików: – Szukałem pracy przez sześć lat. Nie wezwali mnie na ani jedną rozmowę kwalifikacyjną. Wszyscy tu mamy ten bagaż ze sobą i już nie musimy udawać, że całego tego gówna nie było i nie ma. Ciężarówka z napisem „Trefny Towar” czeka na kolejną przeprowadzkę. Kjelle jako jedyny ma prawo jazdy. Praca tutaj to dla niego zatrudnienie interwencyjne. Liczy na to, że przerodzi się w stałe. Ma 57 lat i marne szanse na inną robotę: – Piję, ale nie tak jak kiedyś. Ponieważ jeździmy od poniedziałku do piątku, piję w piątkowe i sobotnie wieczory. W sumie 10 piw. Kiedyś, jak było naprawdę źle, piłem butelkę whisky dziennie. Kobieta odeszła, zabrała dzieci, straciłem pracę. Skończyło się zawałem serca i próbą samobójczą. Teraz czuje, że wrócił do życia. Spotyka się z córką i synem, właśnie był na jego 27. urodzinach. Chory świat Joakim jest tu najmłodszy, ma 25 lat: – Zrobili mi masę badań, mówią, że mam aspergera i trudności w pisaniu, piszę jak kura pazurem. I zawsze miałem wybuchowy temperament. Jako dziecko czasem takiego szału dostałem, że potrafiłem zdemolować kuchnię. Nie kuchnię domu rodzinnego, bo od rodziców narkomanów zabrali go, gdy miał roczek, ale kuchnie u kolejnych rodzin zastępczych. Zanim skończył sześć lat, zaliczył ich osiem. Każda następna miała być ostatnią, bo mama Joakima próbowała zerwać z nałogiem i ciągle obiecywała, że się zajmie synem. Socjal stracił w końcu cierpliwość i wysłał Joakima do domu wychowawczego. A tam to szybko poszło: pić zaczął, gdy miał 13 lat, pierwszy wyrok – gdy skończył 16. Kolejne sprawy – o pobicie i o posiadanie narkotyków. Bo odkrył też amfetaminę i uroki życia bez snu. W końcu, po dwóch miesiącach na oddziale zamkniętym i paru w ośrodku resocjalizacyjnym, dostał na próbę mieszkanie. Raz na tydzień sprawdzali, jak sobie radzi. Fałszował próbki moczu, kłamał, że chodzi do pracy: – Siedziałem w domu i piłem. Córka mi się urodziła, miałem ją odwiedzać raz w tygodniu, a pojawiałem się może raz na miesiąc... Jezu, co za popieprzone życie... Oszukiwał tak dobrze, że socjal uznał, iż wyszedł na prostą i może zwolnić mieszkanie. Curre był ostatnią deską ratunku. – Powiedział: przyjdź do pracy na jeden dzień. Musisz być trzeźwy. I od tego czasu jestem. Czyli od półtora roku. Dostał etat. Regularnie spotyka się z córką, pogodził się z matką,