Co się dzieje na Krymie dwa lata po aneksji

Władimir Putin siedzi z rozpiętym kołnierzykiem, przykłada dłoń do podbródka i uśmiecha się życzliwie. Napis obok zdjęcia: „Krym. Rosja. Na zawsze”. Setki takich billboardów wiszą dziś na Krymie, czasem kilkaset metrów od siebie. Jeden z nich wita przybyłych na lotnisku w Symferopolu. Ale był jeszcze jeden patriotyczny billboard. Większy od innych, w ubiegłym roku stał przy wjeździe do Sewastopola z tekstem na tle rosyjskiej flagi: „Co dalej? A niech lecą kamienie z nieba! Jesteśmy w ojczyźnie!”. Dziś to hasło ironicznie przywołują ukraińskie media donoszące o coraz gorszej sytuacji na półwyspie. Niecałe dwa lata po rosyjskiej aneksji w marcu 2014 r. Krym znajduje się pomiędzy tymi dwoma sloganami. Z jednej strony Rosja, z drugiej – „kamienie z nieba”. Pytani o to, co zmieniło się przez ostatnie dwa lata, mieszkańcy Krymu odpowiadają, że z ukraińskiego półwyspu stają się rosyjską wyspą. Stopniowo urywają się kolejne związki z Kijowem. Pierwsze cięcie przyszło już w maju 2014 r., gdy Kijów zamknął Kanał Północnokrymski, który dostarczał 85 proc. słodkiej wody potrzebnej na półwyspie. Konsekwencje odczuli przede wszystkim rolnicy, którzy musieli ograniczyć uprawy kukurydzy, ryżu i soi. Na razie część potrzebnej wody zapewniają nowe studnie artezyjskie. Pół roku później Ukraina zawiesiła połączenia kolejowe z Krymem. Rezultaty widać dziś na dworcu w Sewastopolu. W niedzielne popołudnie zadbany, czysty budynek jest pusty, nie licząc mężczyzny śpiącego na ławce i jednej kasjerki. Na ścianie duża mapa nadal pokazuje Krym jako część Ukrainy, połączoną torami z całą przestrzenią poradziecką. Do Kijowa można było stąd dojechać w 19 godzin, a do Moskwy w 26. Dziś jedyne połączenie to regionalny pociąg do oddalonego o 80 km Symferopola. Między Ukrainą i Krymem przepuszczane są teraz tylko pojazdy zabierające do ośmiu pasażerów. Kierowcy autobusów po obu stronach dogadują się i w ramach jednego biletu można dojechać do nowej granicy, przejść kilometrową strefę buforową na piechotę i dokończyć podróż autobusem podstawionym po drugiej stronie. Do Ukrainy nie wjedzie jednak żaden pojazd z rosyjskimi tablicami rejestracyjnymi wydanymi na Krymie. Cięcie trzecie to „obywatelska blokada Krymu”, zorganizowana we wrześniu ubiegłego roku przez krymskich Tatarów. Ustawili oni swoje punkty kontrolne po ukraińskiej stronie nowej granicy i zablokowali przewóz towarów. Żądali zwolnienia krymskich więźniów politycznych i zaprzestania prześladowań Tatarów na półwyspie. Bezskutecznie. Ale od stycznia 2016 r. Kijów już oficjalnie wstrzymał wszelki handel z półwyspem. W końcu w listopadzie ubiegłego roku w Ukrainie nieznani sprawcy zniszczyli linie energetyczne wiodące na Krym. Ciemności spowiły półwysep na kilka tygodni. I chociaż Rosja szybko uruchomiła pierwsze nitki „energomostu” przeciągniętego po dnie Cieśniny Kerczeńskiej, to na Krymie wciąż brakuje co najmniej 30 proc. potrzebnego prądu. Te braki miały wypełnić dalsze dostawy energii z Ukrainy. Jednak Moskwa nie zaakceptowała warunków Kijowa, by w kontrakcie Krym widniał jako ukraińskie terytorium, i umowy nie przedłużono. Przynajmniej do maja, gdy ukończone mają być kolejne nitki energomostu, mieszkańcy Krymu muszą być przygotowani na okresowe ciemności. Prąd oszczędza się na różne sposoby. W niektórych miejscowościach nadal trafia do gniazdek w trzygodzinnych interwałach. Centrum Jałty regularnie wypełnia hałas prywatnych generatorów zasilających sklepy i restauracje. W Sewastopolu całkiem wyłączono zaś oświetlenie ulic. Poza lotniskiem w Symferopolu jedynym połączeniem Krymu z Rosją jest przeprawa promowa przez Cieśninę Kerczeńską. Jest jednak czasochłonna, a przy mocniejszym wietrze wstrzymywana. Krym czeka więc na most przez cieśninę, ale ten będzie gotowy najwcześniej na koniec 2018 r. Po niecałych dwóch latach na półwyspie pozostały już tylko nieliczne ślady ukraińskości: tablice informacyjne na zabytkach, stare rejestracje samochodowe, żółto-niebieskie naklejki firm ochroniarskich, gdzieniegdzie tabliczka z ukraińskim wyhid zamiast rosyjskiego wyhod. Tę przestrzeń symbolicznie przejmuje teraz Rosja. Barwy jej flagi przybrały przystanki autobusowe, szyldy firm i świąteczne iluminacje na ulicach. – Coraz bardziej stajemy się Rosją. I coraz bardziej się do tego przyzwyczajamy – mówi Włada, 42-letnia profesor Krymskiego Uniwersytetu Federalnego w Symferopolu. Mówi o sobie „proukraińska, ale z Krymu”. – Żyjemy z rosyjskimi normami prawnymi i z rosyjskimi instytucjami, a po tzw. obywatelskiej blokadzie Krymu jesteśmy związani z Ukrainą już tylko przez swoje osobiste kontakty. I po chwili dodaje: – Nawet jeśli jesteśmy tylko przyszytą częścią Rosji, to krew idzie do nas już stamtąd. Dla mnie to bardzo bolesne, ale nie mogę tego nie dostrzegać. Z rosyjskim paszportem Mimo postępującej integracji z Rosją Krym przypomina terytoria zamrożonych konfliktów, jakich jest już kilka na obszarze poradzieckim. Zachodnie sankcje mają tutaj widoczne konsekwencje. Ze strachu przed nimi na półwysep nie weszły duże rosyjskie banki. Zdecydowała się na to tylko garstka niewielkich instytucji, co oznacza duże koszty kredytów dla tubylców. Nie działają karty Visa i MasterCard. Nie ma tu też – przynajmniej fizycznie – rosyjskich operatorów telefonicznych. Swoje usługi oferują w roamingu, choć po konkurencyjnych cenach. Różnie zachowały się zachodnie firmy. Jedną z pierwszych, które wycofały się z półwyspu, był McDonald’s. W miejscu jego restauracji w centrum Sewastopola jest dzisiaj RusBurger. Na półwysep nie dostarcza też swoich produktów Apple. Ale już francuski Auchan przeniósł krymskie supermarkety ze struktury ukraińskiej do rosyjskiej i działa dalej. Podobnie jak polska spółka LPP, której sklepy z odzieżą marki Reserved i Cropp nadal działają w jednym z symferopolskich centrów handlowych. Każdy, kto 14 marca 2014 r., czyli w momencie referendum, znajdował się na Krymie, dostał rosyjski paszport. Tylko nieliczni zdecydowali się go nie przyjąć. – Bez niego ciężko byłoby tu żyć. Nie mogłabym pracować na uniwersytecie, nie miałabym bezpłatnej opieki medycznej. Dla mnie to tylko instrument, który umożliwia w miarę spokojne życie – wyjaśnia Włada. Jednocześnie większość mieszkańców zachowała swoje stare ukraińskie dokumenty. W Ukrainie posiadanie podwójnego obywatelstwa jest zakazane, a w Rosji trzeba je oficjalnie zgłosić, ale obydwa kraje ulgowo traktują mieszkańców Krymu. Kijów uznaje, że rosyjskie paszporty rozdane były przez okupanta, więc są nieważne. Moskwa, wbrew wcześniejszym zapowiedziom, na razie nie kontroluje, kto trzyma w domu stare dokumenty. Posiadacze rosyjskich paszportów wydanych na Krymie nie dostaną jednak wizy do USA ani krajów UE, które aneksji nie uznają. Choć i tu są wyjątki, bo oko na krymskie paszporty przymyka konsulat Włoch. W pozostałych przypadkach mieszkańcom Krymu pozostaje wystąpić o paszport w innym rosyjskim regionie lub złożyć wniosek o wizę w Ukrainie ze starym ukraińskim dokumentem. Przed dylematem stoją też obcokrajowcy, którzy chcą odwiedzić Krym. Aby legalnie wjechać na półwysep od strony ukraińskiej, muszą uzyskać w Kijowie specjalną przepustkę. Jeśli wjadą nań od strony rosyjskiej, narażają się na możliwy zakaz wjazdu na terytorium Ukrainy. Tak czy inaczej niezbędna jest też rosyjska wiza. Z 6 mln turystów, którzy rocznie odwiedzali Krym przed aneksją, większość stanowili Ukraińcy. Dziś na Krymie odpoczywają niemal sami Rosjanie. No i przyjeżdża ich mniej: w 2015 r. 4,5 mln. Na wartości straciły też dyplomy krymskich uniwersytetów. Dla ich uznania w Ukrainie trzeba powtórzyć ostatni rok nauki na którejś z ukraińskich uczelni. Niechętnie patrzą na nie także rosyjscy pracodawcy, którzy uważają je za dokumenty o mniejszej wartości. Koszty podboju Po aneksji silnie wzrosły na Krymie ceny produktów spożywczych (blokada tylko przyspieszyła ten trend) i nieruchomości. Ale wraz ze zmianą waluty wzrosła też średnia pensja – dziś około 16 tys. rubli, czyli równowartość 780 zł. Jednak zdaniem wielu pensje i tak nie nadążają za wzrostem cen. – Wcześniej zarabiałem więcej, niż wydawałem, a teraz jest na odwrót – mówi Oleg, 32-letni architekt z Mishoru, kurortu nieopodal Jałty. Poza zmianą granic i waluty za wzrost cen odpowiadają również gospodarcze problemy, w które wpadła cała Rosja. Z powodu taniejącej ropy i zachodnich sankcji inflacja w kraju wyniosła w 2015 r. niemal 13 proc., a PKB spadł o 3,7 proc. Od momentu aneksji Krymu rubel stracił na wartości już 2,5-krotnie. Beneficjenci zmian też się jednak znajdą. – Na przyłączeniu zyskali emeryci i wojskowi – mówi Maria, 60-letnia programistka z Sewastopola. Po aneksji obniżono na półwyspie wiek emerytalny kobiet (z ukraińskich 60 lat do obowiązujących w Rosji 55) i podwyższono emerytury. A seniorem jest co czwarty z 2 mln mieszkańców Krymu. – Moja emerytura wzrosła dwukrotnie! Putin chyba sam nie wiedział, co robi – śmieje się Maria. Jej świadczenia podskoczyły z niecałych 4 tys. hrywien do 20 tys. rubli (według kursów z lutego – z 610 do 990 zł). Jej rówieśnica Aliona zamiast tysiąca hrywien otrzymuje teraz 10 tys. rubli (490 zamiast 150 zł). Z drugiej strony firma z branży naftowej, w której nadal pracuje Maria, silnie odczuwa konsekwencje sankcji, wymierzonych między innymi w ten sektor rosyjskiej gospodarki. Przedsiębiorstwo, które już przed aneksją było rosyjską własnością, cierpi na brak nowych kontraktów. W październiku, listopadzie i grudniu pracowało tylk