Ciemne chmury nad naszym zjednoczonym kontynentem

Czarna wizja dla Europy 2020 r. – w Rosji Putin, w Ameryce Trump, pomiędzy nimi Orbán, Kaczyński, Marine Le Pen, Wilders, Strache. Grecja wypchnięta ze strefy euro i Schengen, jeśli przetrwają. Wielkiej Brytanii nie ma, bo po jej wyjściu z UE, Szkocja i Walia przykleiły się do Europy, pozostawiając Anglików sam na sam z imperialnym bólem fantomowym. A w Niemczech wciąż Angela Merkel – zmęczona i zrezygnowana, pod naporem własnych narodowców i sterowanej demokracji w krajach ościennych. To już nie tylko byłoby potwierdzenie prognozy Ralfa Dahrendorfa z 1997 r., że po erze socjaldemokracji nastąpi stulecie autorytaryzmu, lecz zapowiedź mętu i zamętu w tej Europie, do której doprowadziła nas rewolucja 1989 r. Pięć kryzysów Unią Europejską wstrząsają naraz cztery wielkie kryzysy: finansowy grexit, brytyjskie votum separatum, rosyjska agresja na Ukrainę oraz napór uchodźców z krajów muzułmańskich. Ale europejskie debaty 2016 r. ujawniają jeszcze piąty kryzys – samej idei europejskiej jedności. Zrodziła się z alianckiego zwycięstwa nad III Rzeszą w 1945 r. i zimnej wojny między liberalno-demokratycznym Zachodem i stalinowską dyktaturą na Wschodzie. Jej fundamentem było wcale nie takie oczywiste pojednanie niemiecko-francuskie i – mimo żelaznej kurtyny – polsko-niemieckie, które po 1989 r. umożliwiło „polsko-niemiecką wspólnotę interesów”. Polacy wsparli zjednoczenie Niemiec, a Niemcy wejście Polski do NATO i UE. Nieprzypadkowo wicekanclerz Niemiec Sigmar Gabriel swój esej o przyszłości Unii, opublikowany we „Frankfurter Allgemeine”, zaczyna od ukłonu pod adresem kardynała Kominka jako jednego z ojców założycieli Unii. Dobrze, że niemiecki socjaldemokrata przypomniał autora listu polskich biskupów z 1965 r. Ale trudno się oprzeć wrażeniu, że dla Europejczyków A.D. 2016 ani 1945 r., ani 1965, ani nawet 1989 nie są już konstytutywnymi punktami odniesienia. A i sama idea europejska przestała być kamieniem filozoficznym porządkującym myślenie o sobie i sąsiadach. Oto dwa przykłady. W paryskim „Libération” Etienne Balibar oskarżył rząd francuski, że sabotując politykę Angeli Merkel, ze strachu przed Frontem Narodowym, przyczynił się do śmierci klinicznej idei europejskiej. Z kolei Andrzej Stasiuk w eseju dla „Die Zeit online” oznajmia, że my z Europy Środkowo-Wschodniej właściwie „nigdy nie chcieliśmy być Europejczykami”, bo ledwo starczało nam sił być Polakiem, Węgrem, Czechem, Słowakiem czy Rumunem. Europa to fanaberia bogatych i znudzonych. Bierzemy, co dają. Składamy obietnice, których nie dotrzymujemy. I zamykamy się w swoich domach w nadziei, że nikt nas nie odwiedzi, bo obcy to wojna i rabunek. „Nawet jeśli od Zachodu pobieraliśmy nauki historii, religii, cywilizacji, to za plecami mamy azjatycką otchłań” – to Stasiuk. Długo cierpieliśmy na kompleks bękarta Europy. I im bardziej byliśmy niepewni swej tożsamości, tym bardziej jej broniliśmy. Trudno o bardziej jaskrawe zderzenie. Francuz jest oburzony na własny rząd za to, że ten przykłada rękę do zgonu Europy. A Polak jest zmęczony ciągłym chodzeniem po cudzych śladach i swej jedynej szansy upatruje jakoby w rozpadzie Europy. Gdy wreszcie europejski półwysep pęknie niczym kra na wiosnę, kończy Stasiuk, to oni tam na Zachodzie będą z ulgą patrzyć, jak poszerza się pasmo wody między nimi i nami. A my, zabarykadowani w swoich mitach przeszłości, będziemy nadal podejrzliwie zerkać na nich zza firanek… Pęknięta Europa Melancholijny obraz mentalnej wojny domowej w Europie: oni to koło zamachowe nieustannego postępu. A my na półazjatyckich i postkolonialnych peryferiach Europy – ospali, zawistni, zakompleksieni, chcielibyśmy mieć to, co mają oni, ale przede wszystkim, żeby nas pozostawili w naszym niezmiennym trwaniu. Pod tą smętną wizją Stasiuka podpisali się także niemieccy internauci, z tą korektą, że dawną NRD widzą po naszej stronie pękniętej kry. Ten obraz Europy od zawsze pękniętej na Łabie jest efektowny, ale nietrafiony. Bo dziś na tym naszym półwyspie ścierają się nie tyle płyty geograficzne, ile cywilizacyjnej nierównoczesności. Zarówno w Polsce czy na Węgrzech, jak i w Europie Zachodniej jedni wciąż żyją w wieku XX – czy nawet XIX – inni w XXI. Pewnie istotnie wielu z nas jest zmęczonych niekończącym się doganianiem Zachodu. Ale wielu tamtych męczy ból fantomowy po utracie światowej hegemonii, ściganie się z Ameryką czy Azją, napór imigrantów z byłych kolonii i pękanie własnych społeczeństw. Francis Fukuyama, który w 1989 r. ogłaszał światowe zwycięstwo liberalnej demokracji, tłumaczy, że sukcesy Trumpa w USA, Orbána na Węgrzech, Mariny Le Pen we Francji, a Kaczyńskiego w Polsce to wcale nie rewolta przegranych czy rozpaczliwa reakcja na wielki kryzys, taki jak w 1929 r., lecz przejaw lęków warstwy średniej i niegdyś uprzywilejowanych pracowników wykwalifikowanych przed deklasacją spowodowaną przez konkurencję i nierówności zglobalizowanej gospodarki. W 2016 r. nie ma przecież dramatycznego załamania w USA, Francji czy Niemczech. A i u nas to nie bunt ostatni „wyklętego ludu ziemi”, którego krew „długo leją katy”, zapewnił sukces PiS, lecz niespełnione oczekiwania społeczeństwa na dorobku, a nie w stanie upadku. Hasło „Polska w ruinie” nie tyle opisywało rzeczywistość, ile pobudzało zawiść wobec „tych u żłobu” i nadzieje na awans przez redystrybucję dóbr, czystki i zasiłki, a nie własne dokonania. Dzisiejszy populizm nie tyle szkicuje wizje przyszłości, ile odwołuje się do starych dobrych czasów. W USA do lat 50., we Francji do trzydziestolecia 1945–75. W Anglii do samotnej walki w 1940 r. W Niemczech do Bismarcka. Na Węgrzech do węgierskiego raju sprzed I wojny. W Rosji do imperium carów i Stalina. A u nas do mitycznego dwudziestolecia, w którym Piłsudski i Dmowski zlewają się poniekąd w dwugłowego białego orła polskiej samodzielności i skuteczności – zaświadczonej w Wersalu w 1919 r., w Bitwie Warszawskiej 1920 r. czy budowie COP i Gdyni. To, że pogrobowcy faszyzującego kiedyś ONR uwielbiają Piłsudskiego, który w 1926 r. – poparty przez lewicę – gwałtem zablokował endecję w marszu do władzy, potwierdzałoby tezę Stasiuka, że tu nie chodzi o realia, a o mity. Tyle że nie tylko w Polsce. Kulturowa schizofrenia Ucieczka w mityczną przeszłość bywa nie tylko skutkiem zapaści ekonomicznej, ale też odwrotnie, niepohamowanego rozwoju, który rozrywa tradycyjne struktury, hierarchie i więzi społeczne. Przykładem wilhelmińskie Niemcy, które na przełomie XIX i XX w. osiągały nieprzytomny wręcz rozmach i w wielu dziedzinach gospodarki, nauki i technologii wypierały tradycyjnych konkurentów – Francję i Anglię. Nowobogackiemu samozadowoleniu wilhelmińskich elit towarzyszył głęboki pesymizm filozofów, że ta jazda na tygrysie postępu zakończy się upadkiem. Więc ukojenia szukano w germańskich mitach Wagnera i nihilizmie Nietzschego. Im bardziej materialna baza przenosiła się w wiek XX, tym bardziej nadbudowa uciekała w przeszłość. I ta kulturowa schizofrenia przyczyniła się do katastrofy. Dziś w wielu krajach Europy występuje podobne napięcie. Jednak nie tyle widmo prawicowego populizmu krąży po Europie, ile męt i zamęt okresu przejściowego, w którym mało co się składa w spójne całości. Duńska Partia Ludowa, francuski Front Narodowy, brytyjski UKIP, włoska Lega Nord, holenderska Partia Wolności, austriacka FPÖ, węgierski Fidesz, niemiecka AfD, nasz PiS to żadna prawicowa międzynarodówka. To bardzo różne pary kaloszy. Holenderscy i duńscy prawicowcy są w sferze obyczajowej liberalni, bo zachodni liberalizm to europejski system wartości, do którego nie przystaje islam. Madame Le Pen zwalcza islamizm, ale nie islam. Z kolei nasi narodowi katolicy walczą z liberalizmem, a islam w ogóle nie wchodzi dla nich w rachubę. Węgierski Fidesz jest w Parlamencie Europejskim razem z chadekami, co daje Orbánowi w UE pewną osłonę. Za to nasza partia „dobrej zmiany” jest w tym samym klubie co będący na wylocie brytyjscy konserwatyści i rosnąca w siłę Alternatywa dla Niemiec, której ideolodzy wzdychają do Bismarcka. Atlantycki PiS i wołający:„Putin, pomóż!” Niemcy obok siebie? Toż to się kupy nie trzyma. Cofamy zegary? Dzisiejsza konserwatywna rewolucja chce cofnąć lub całkowicie przestawić co najmniej dwa zegary historii. Liberalne i libertyńskie wartości rewolty obyczajowej 1968 r. oraz – nie tylko u nas, również w Rosji i po części w Niemczech – odczytanie na nowo 1989 r. Tamta rewolta prawicy kojarzy się z rozmemłaniem w kulturze, wychowaniu i edukacji, z demontażem tradycyjnej rodziny, współdecydowaniem podwładnych i wszelkich mniejszości. Ponadto z całym balastem deliberatywnej demokracji, w której trzeba się wsłuchiwać w przeciwnika, podczas gdy on jest przecież wrogiem, a nie partnerem. Z gadaniną o pojednaniu, przepracowywaniu własnych grzechów. Tymczasem mea culpa to ładna łacińska formuła w Kościele, ale w żadnym wypadku w polityce, a już wyznanie nostra culpa zakrawa na zdradę. Patriotyzm wymaga, by wstać z kolan! Natomiast 1989 r. to dla prawicy żadna rewolucja, najwyżej potknięcie się europejskiej historii. Według naszej narracji, gdzieś tam, w Rejkiawiku lub na Malcie, Gorbaczow dogadał się z Reaganem (a Jaruzelski z solidarnościową lewicą w Magdalence), że przy przemeblowaniu Wschodu komunistycznej nomenklaturze nie spadnie włos z głowy. A według zachodniej narracji to tak naprawdę tylko kłopot. Dopóki stał mur, to ta hołota ze Wschodu do nas się nie wdzierała, a teraz odbierają pracę i zgarniają nasz socjal. Ta rewizja obu przełomów nie ma jeszcze swej doktryny obleczonej w granatowe płótno. Choć do roli klasyka tej kontrrewolucji przymierza się rosyjski ideolog idei eurazjatyckiej Aleksander Dugin. W „Czwartej teorii”, ideologii na XXI w., po komunizmie, faszyzmie i liberalizmie, marzy o odwracalności czasu i przeciwstawieniu się totalitaryzmowi liberalizmu, którego politycznym filarem jest Ameryka, a filozoficznym wiara w racjonalność myślenia. Nienawidzący Zachodu, a zwłaszcza Ameryki jako królestwa antychrysta – snuje Dugin – powinni przyłączyć się do rosyjsko-chińskiego sojuszu. Konieczna jest współpraca radykalnej lewicy i nowej prawicy; ruchów religijnych i innych przeciwnych nowoczesności i postnowoczesności, jak zieloni. Taki sojusz pogrobowców Stalina i Hitlera trudno sklecić, choć Moskwa się stara. Zaprasza potakiwaczy swej demokracji sterowanej z prawa i lewa. Subwencjonuje antysystemowe ugrupowania. Zachód zagrożeniem Zachodu Kłopotem „trzeciego rosyjskiego Rzymu” są dzisiejsze Niemcy. U nas widziane głównie przez drugą nitkę bałtyckiej rury, dla Rosji są rozczarowaniem, bo to w dużej mierze przez niemiecką kanclerz potknął się projekt drugiego po Krymie rozbioru – okrojenia Ukrainy o Noworosję. Można się zżymać na zgniły miński ko