Ukraina po zabójstwie Pawła Szeremieta

Ulica Iwana Franki w Kijowie pnie się jak górska ścieżka. Zimą trudno tędy podjechać po lodzie i śniegu. Dlatego Aliona Prytuła, wieloletnia redaktor naczelna „Ukraińskiej Prawdy”, od lat jeździ subaru z napędem na cztery koła. Niezależnie od pogody może bez kłopotu ruszyć autem spod domu. Od pewnego czasu rano pierwszy ruszał jej partner Paweł, który prowadził poranną audycję w radiu Wiesti. Duże ułatwienie dla zamachowca to ustalić, że cel funkcjonuje według stałego planu. Być może właśnie po to Paweł i Aliona byli ostatnio śledzeni przez szemranych typów, na co skarżyli się przyjaciołom. Śmierć Pawła Szeremieta, z pochodzenia Białorusina, obywatela Rosji, od pięciu lat mieszkańca Ukrainy, wywołała szok w całym byłym ZSRR, bo od lat był jednym z najbardziej znanych dziennikarzy. Na Ukrainie wielu sądziło, że czas morderstw popełnianych na ludziach mediów definitywnie się skończył. Kraj ma wiele problemów – wojnę w Donbasie, kryzys, przejęty przez Rosję Krym, kłopot z wprowadzaniem bolesnych reform, wieczne tarcia w koalicji rządowej, widmo przedterminowych wyborów – ale wolność słowa kwitnie jak nigdy wcześniej. Dlatego wielu żurnalistów z innych państw b. ZSRR, niemogących uprawiać niezależnego dziennikarstwa u siebie, ściągnęło do Kijowa jak do Mekki. Szeremiet był jednym z nich. Dziś spekuluje się, że jego zabójstwo mogło być ostrzeżeniem dla takich emigrantów medialnych jak on, zwłaszcza z Rosji. Białoruś. Ostatnie 20 lat jego życia to było poszukiwanie miejsca, gdzie można być dziennikarzem, a nie niewolnikiem, klakierem czy sługą reżimu. Urodzony w Mińsku wszedł w dorosłość prawie razem z niepodległością Białorusi. Prowadził pierwszy polityczno-gospodarczy talk-show „Prospekt” w telewizji białoruskiej. Błyszczał – miał luz, umiał kokietować widza, a gości łapać w pułapki podchwytliwych pytań. – Czasy były ciekawe. Do władzy dochodził Łukaszenka. Było o czym pisać i co komentować – wspomina weteran białoruskiego dziennikarstwa Roman Jakowlewski. – Było widać, że Szeremiet zrobi karierę, bo był profesjonalistą. A przy tym miał odwagę i jasny charakter, co nie zawsze idzie w parze. Szybko zauważyli go koledzy z Moskwy – został szefem biura najważniejszego rosyjskiego kanału ORT w Mińsku. Stosunki między Rosją i Białorusią były wówczas niby braterskie, ale Moskwa po cichu naśmiewała się z młodego prezydenta Białorusi, którym został dyrektor sowchozu. I nie do końca podobały się jej jego dyktatorskie zapędy, bo w połowie lat 90. Rosja starała się przynajmniej robić wrażenie, że jest i chce być demokracją. Ponieważ Łukaszenka bardzo szybko podporządkował sobie białoruskie media, rosyjska telewizja była tą trybuną, z której można było o nim powiedzieć więcej i ostrzej. Paweł Szeremiet często z tego korzystał, co wzbudzało zachwyt widzów i wściekłość białoruskich władz. W efekcie po jednym z jego materiałów o przemycie przez granicę białorusko-litewską tolerowanym przez władzę w Mińsku został wsadzony do więzienia pod zarzutem nielegalnego przekroczenia granicy. Wyciągnięto go dopiero po trzech miesiącach, na skutek interwencji ówczesnego wicepremiera Rosji Borysa Niemcowa, który zabiegał o to u samego prezydenta Borysa Jelcyna. Szeremiet czuł, że możliwości bycia niezależnym dziennikarzem na Białorusi się kończą, ale szalę goryczy przepełniło zniknięcie jego operatora Dmitrija Zawadskiego, którego losów nie ustalono do dziś. Rosja. Dziś Kreml w pełni steruje telewizją rosyjską. W latach 90. było odwrotnie – pod przykrywką wolności słowa kilku medialnych magnatów kręciło politykami i za pomocą telewizji wpływało na wyniki wyborów. Było ich jednak kilku i stawiali na różne obozy, co sprawiało, że w porównaniu z Białorusią rosyjskie media stanowiły oazę wolności. Szeremiet wyjechał do Moskwy i został gwiazdą telewizji ORT. Pod koniec lat 90. w głównym wydaniu wiadomości oglądanym w b. ZSRR przez dziesiątki milionów ludzi robił najważniejsze newsy. „Byłem wtedy u szczytu kariery – wspominał. – Gdziekolwiek pojechałem, otwierały się przede mną wszystkie drzwi. Wystarczyło pokazać twarz i powiedzieć: »Paweł Szeremiet, Pierwyj Kanał«”. Przy tym nie zapominał o ojczyźnie. Wraz z białoruską dziennikarką Swietłaną Kalinkiną napisał biografię Aleksandra Łukaszenki „Przypadkowy prezydent”, której od razu zakazano na Białorusi. Drukowano i sprzedawano ją w Moskwie, zwłaszcza w kioskach koło dworca białoruskiego, żeby podróżni wracający z Rosji do domu mogli sobie ją kupić i przeczytać po drodze. Ale swoboda lat 90. szybko się skończyła także w Rosji. Do władzy doszedł Władimir Putin, który zrobił z mediami to samo, co wcześniej na Białorusi Aleksander Łukaszenka. Niepokornych oligarchów wygnał z kraju, a należące do nich media upaństwowił. „Mogłem iść na kompromisy, ale nie chciałem. Z bólem patrzyłem, jak Putin kopiuje, a wręcz udoskonala, to samo, co na Białorusi zrobił wcześniej Łukaszenka” – wspominał Szeremiet. Przygarnął go inteligencki tygodnik „Ogoniok”, oferując posadę wicenaczelnego oraz pozwalając tworzyć opozycyjny portal „Biełoruskij Partyzan”, w którym Paweł prowadził osobistą walkę z reżimem Łukaszenki. W latach 2000. pozbawiono Szeremieta białoruskiego obywatelstwa i został już tylko obywatelem Rosji. Moskwa wciąż patrzyła na jego białoruską działalność przez palce, a nawet życzliwie, bo zależało jej, żeby Łukaszenka nie czuł się zbyt pewnie. Szeremiet był też konsultantem antyłukaszenkowskich filmów dokumentalnych realizowanych przez rosyjskie telewizje. Ukraina. Ponieważ w Rosji klimat dla demokratów i wolności słowa stawał się coraz gorszy, Szeremiet zaczął szukać dla siebie nowego miejsca. Jeździł po b. ZSRR w ramach szkoleń dla dziennikarzy finansowanych przez zachodnie fundacje i tak trafił na Ukrainę późnego Janukowycza. Pomimo autorytarnych zakusów ówczesnego prezydenta – wolności, w tym dla dziennikarzy, było tu znacznie więcej niż w Rosji. Poza tym Paweł spotkał w Kijowie miłość swego życia, szefową najpoważniejszej gazety internetowej Ukraińska Prawda Alionę Prytułę, dla której zostawił w Moskwie żonę i dorosłe już dzieci. Przez długi czas był jednak zdystansowany do nowego kraju i nie do końca rozumiał, co się w nim dzieje. Do Ukrainy zapalił się w trakcie majdanowej rewolucji 2013/14 r. „Ten kraj się realnie zmienia – opowiadał entuzjastycznie. – Tworzy się nowe społeczeństwo, pękają stare postsowieckie schematy. Rewolucja obejmuje najróżniejsze dziedziny. Jeśli Ukrainie się uda, prędzej czy później do zmian dojdzie także w Rosji i na Białorusi”. Szeremiet czuł, że Ukraińcom, którzy obalili Janukowycza, udało się to, co przez 20 lat nie udawało się Białorusinom. Wielkim ciosem był dla niego mord na byłym wicepremier