Ukraina: życie w strefie frontowej

Do strefy operacji antyterrorystycznej, czyli do zony ATO, jedzie się z Kijowa nowoczesnym, wygodnym i szybkim pociągiem. Ten pociąg to jedna z niewielu obserwowalnych na Ukrainie jaskółek przemian. Są nimi m.in. właśnie koleje, wyremontowane dworce, tu i ówdzie ulice – i nowa policja. Ale wokół dworców, jak dawniej, ciągną się plątaniny straganów i bud, a nowa policja, w hybrydowych toyotach prius, podskakuje na wybojach dawno nieremontowanych dróg. – Oj, kurwa, będzie tutaj Majdan, będzie kolejny Majdan, jak nic – cedził mi w ucho jeszcze przed Lwowem facet, z którym jechałem w marszrutce. – O reformach to ja dużo słyszałem, ale żadnej nie widziałem, żyjemy jak psy, a te łamagi się wożą ekologicznymi samochodami. „Łamagi”, bo nowa policja – mimo że nieskorumpowana, postawna i w ładnych mundurach – ma opinię nieudolnej i w najlepszym razie nadającej się do ściągania kotów z dachów i pijaków z ulicy. – Trzeci Majdan? – spytałem. – I co ten Majdan zrobi, jeśli dwa nie dały rady? – Wypali wszystko – burknął sąsiad, patrząc z nienawiścią na hybrydowego priusa, który – faktycznie – pasował do otoczenia jak hipsterska knajpa z sojowym latte do popegeerowskiej wsi. – Do gołej ziemi. Oligarchów, władze, wszystkich. Ale w nowoczesnym pociągu z Kijowa na Donbas mało kto narzekał. Można było ulec złudzeniu, że wszystko jest w porządku. W porannym pociągu, w stylowym wagonie restauracyjnym, ludzie kupowali śniadania i jedli, patrząc na zanurzone po czuby w zieleni eternitowe dachy mijanych wiosek. W Kramatorsku na dworcu sprzedawano pamiątki: bukłaki na wódkę w kształcie pocisku albo granatu. Kramatorsk to całkiem przyjemne miasto: głęboko zanurzone w zieleni, z socmodernistyczną zabudową. Po tym, jak od ukraińskiej części Donbasu odpadł Donieck, jest czymś w rodzaju stolicy obwodu, więc na ulicach ruch spory: zjechali się tu urzędnicy, cała biurokracja, wojsko. O miejsca w hotelach niełatwo. Uchodźców nadal jest sporo, mimo że część z nich zaczyna wracać na tereny pod władzą separatystów: własny dom to własny dom, nawet jeśli leży w nieuznawanym państwie z niespecjalnie różowymi perspektywami. Te zresztą w Ukrainie również nie są świetlane. Pan Andriej np. ma syna w Doniecku. Pojechał tam na studia przed wojną i teraz żyje w tym całym DRL. To nie jest wyjątkowa sytuacja. Podzielony frontem górniczy, gęsty od miast, Donbas to trochę jakby podzielić Górny Śląsk: Tychy, Katowice i Chorzów po jednej stronie frontu, Bytom, Zabrze i Piekary – po drugiej. Front i granice poszły w poprzek żyć, interesów, koligacji, ustawień. Pan Andriej przez całą wojnę jeździł do syna przez przejście we froncie, a syn do niego. Teraz, mówi, trudniej, bo łapówkarstwo na granicy się pleni. A syn się zastanawia, czy jednak nie wrócić na Ukrainę. Ma przynajmniej widoki na pracę: w przyszłości może na taksówce, a na razie ma już zaklepaną fuchę kierowcy marszrutki. – A jakie studia skończył pana syn? – pytam pana Andrieja. – Finanse. Ja inżynier, a na taksówce jeżdżę. Co zrobić. – A gdyby pana syn został w Doniecku, to na co może liczyć? – Na Moskwę – uśmiechnął się pan Andriej od ucha do ucha. 1. W knajpie w centrum Kramatorska siedzimy z dziewczyną pracującą w lokalnej delegaturze OBWE. – Ludzie przyjmują perspektywę tej strony, po której siedzą – mówi. – Ci, którzy zostali po rosyjskiej – rosyjską. Ci, którzy pozostali po tej – mają do rosyjskiej dystans. Ale to nie znaczy, że popierają kijowskie władze, o nie. A te raczej nie mają specjalnego pomysłu na ten kikut Donbasu, który pozostał przy Ukrainie po tym, jak odbito go separatystom. Pieniędzy od Kijowa jest niewiele: większość idzie na wojsko i tonie we frontowych okopach. Pozostaje wchodzenie w przestrzeń publiczną z ukraińską symboliką, żeby wszystko było jasne: byliśmy, jesteśmy, będziemy. Na centralnym placu, pod cokołem, z którego jakiś czas temu zrzucono pomnik Lenina, naliczyliśmy 54 ukraińskie flagi. Czasem taka strategia nawet działa: pod cokół podeszło dwóch małych chłopców i napisało na nim „LENIN CHUJ”. – Ile widzicie ukraińskich wstążek na samochodach? – pyta pan Andriej. – Niewiele, co? To wyobraźcie sobie, że w czasach, gdy byli tu separatyści, georgijewki [prorosyjskie wstążki św. Jerzego – red.] wisiały na jakichś 90 proc. Nie znaczy to jednak, że ludzie nadal popierają separatystów: do nich też się rozczarowali. Swoje widzieli, gdy było tutaj DRL. A Donbas chce świętego spokoju. W Kramatorsku można usłyszeć, że już wsjo rawno, jaka flaga nad miastem, choćby Nikaragui, byle tylko nie strzelali. Sytuacja zresztą niby się już ustabilizowała, ale wszyscy czują, że to stabilizacja przejściowa. Wystarczy, że dojdzie do takiej sytuacji, do jakiej doszło ostatnio na Krymie – i znów wszyscy w nerwach: będzie atak! A na Krymie było tak: w połowie sierpnia rosyjskie media ogłosiły, że w Armiańsku, mieście przy ustalonej przez Rosjan granicy, schwytano niedoszłych terrorystów: mieli nimi być współpracownicy ukraińskich specsłużb. Rosjanie oskarżyli ich o przygotowywanie zamachów, i to w miejscach, w których zachodziło duże niebezpieczeństwo ofiar w ludziach, co przyznawał na opublikowanych przez rosyjskie media nagraniach jeden ze schwytanych: Jewhen Panow. Warto tu jednak dodać, że pokazywany w telewizji Panow wyglądał na pobitego. Na pewno nie wiadomo nic. Strona rosyjska twierdzi, że Panow już od 2014 r. pracuje w ukraińskim wywiadzie, ukraińska – że jest zwykłym kierowcą autobusu, promajdanowym aktywistą i byłym wojskowym z ATO. Rosjanie donoszą, że podczas zatrzymania rzekomych dywersantów zginął jeden rosyjski funkcjonariusz i dwóch Ukraińców, Ukraińcy – że pijani Rosjanie najpewniej postrzelali się sami. Rosjanie zapowiadają, że sprawy „nie pozostawią bez odpowiedzi” i nie pozwolą zabić na Krymie turystyki. Ukraińcy zastanawiają się głośno, czy nie była to przypadkiem prowokacja obliczona na odgrzanie pomysłu przebijania lądowego korytarza z DRL na Krym. Igor Budryga, ukraiński dziennikarz, który pojechał na krymską granicę, twierdzi, że strach przed rosyjską inwazją jest po ukraińskiej stronie obecny, ale nie na tyle, by powodować panikę. – Na granicy w miarę spokojnie – mówił. – Rosjanie kontrolują samochody, FSB przesłuchuje kierowców. Ukraińscy pogranicznicy wprowadzili stan podwyższonej gotowości, ale w praktyce to się nijak nie przejawia. Mieszkańcy pogranicznych miejscowości są źli: na granicy porobiły się kolejki, a przecież wojna wojną, ale wielu z nich jeździ na Krym do pracy, w tym po to, by handlować. Albo przemycać: na Krym wozi się ubrania, obuwie i części zapasowe do samochodów. Z Krymu – głównie benzynę. – Im już jest wszystko jedno – mówi Budryga. – Dla nich jest ważne, żeby nie strzelali, i żeby dało się zarobić. Na Donbasie też handel, i to na sporą skalę: z DRL na ukraińską stronę idą całe pociągi węgla. Niektórzy lokalni mieszkańcy utrzymują nawet, że gdy pociągi przejeżdżają przez granicę, cichnie pograniczny ostrzał. 2. Ukraińskie pozycje pod miejscowością Łuhanskie, kilkaset metrów od stanowisk separatystów, są porządnie zamaskowane w gaikach, między drzewami, i można ich nawet nie zauważyć, gdyby nie były najeżone ukraińskimi flagami. Jeśli wejść między te drzewa, wygląda to trochę jak postapokaliptyczny obóz nomadów z „Mad Maxa”: żołnierze kręcą się między ziemiankami w niekompletnym i różnorakim umundurowaniu, przysiadają przy stole osłoniętym plandeką, zrobioną z płachty reklamującej komórkowe połączenia za 2 hrywny. Z okolicznych krzaków zwisają wyrzucane ot tak, za siebie, torebki po herbacie. Z okopów sterczy lufa samobieżnego działa. Żołnierze częstują nas kapuśniakiem z kuchni polowej i ostrzegają: – Przepraszamy, ale za chwilę z tego działa jebnie. Słowa stają się ciałem i żołnierze zaganiają nas do ziemianki: od „separów” może przyjść odpowiedź. Z okopów wraca zmiana: jeden z żołnierzy, młody chłopaczek, jest sztywny i blady ze strachu, pali nerwowo papierosy, ale próbuje nadrabiać miną. Inny radośnie wyciąga przed siebie palec wskazujący i kciuk: – Tyle mi od głowy przeszło! W tle kanonadę słychać cały czas. Stanowi dziwny kontrast do leniwej, nawet rozluźnionej w letnim skwarze atmosfery obozu. Żołnierze sprzątają, krzątają się, drzemią, plotkują, politykują. Niektórzy odsłużyli już swoje, wrócili do cywila, ale szara codzienność ich przerażała bardziej niż front: wrócili, popodpisywali kontrakty. I teraz czekają na wypłatę (co miesiąc między 15. a 20. dniem miesiąca) i na wolne, żeby ją przepuścić. W nocy zaczyna się poważniejsza kanonada. Idziemy do punktów ogniowych. Przez szosę dzielącą je z obozem trzeba biec, bo snajperzy. Separatyści ostrzeliwują się z regularnym wojskiem i Prawym Sektorem. Serie z cekaemów są wyraźnie widoczne: smugowe pociski pozostawiają po sobie czerwoną linię, jak w laserowych strzałach z komiksów. Działa huczą, we wszystkich okolicznych wsiach psy szczekają jak szalone. – Po co właściwie strzelać? – pytałem. – Przecież tu już nie ma niczego do zdobywania, o nic nie chodzi. – Bo oni strzelają. Kanonada trwa. Większość tych pocisków idzie Panu Bogu w okno, ale czasem któryś trafia. W całym ukraińskim Donbasie stoją puste cokoły po poobalanych pomnikach Lenina, jak symbol okresu przejściowego. Nie bardzo wiadomo, co na nich stawiać. Na pomajdanową Ukrainę promieniuje z zachodu kraju galicyjska wizja ukraińskości, bazująca na ukraińskim nacjonalizmie z początku XX w., ale na Donbas jednak nie dociera. Bandera i UPA na Donbasie to by było zbyt wielkie przegięcie, i chyba wszyscy to czują. Próbuje się więc grać Tarasem Szewczenką. W Bachmucie, przy głównym placu, na ścianie wysprejowano cytat z poety: „Obnimit’sja-ż braty moi. Molju was, błagaju”, ale brzmi to właśnie tak, jak słychać: błagalnie i dość beznadziejnie. 3. Bachmut (dawniej Artiomowsk, ale Artiom to komunistyczny bohater, więc wrócono do starej nazwy) to dość przyjemne, zielone miasto, szczególnie latem: taksówkarze rżną w karty na bagażnikach aut, ludzie siedzą w kawiarniach. Czuć tu coś z ducha Bałkanów – zresztą to właśnie Bachmut był stolicą „Słowianoserbii”, utworzonego w XVIII w. przez Rosję terytorium dla prawosławnych mieszkańców Bałkanów, którzy przybyli tu z ziem zajętych przez Portę bronić Moskwy przed Tatarami i Turkami. Rozmawiam z żołnierzami. Są z zachodniej Ukrainy. – Nie lubią nas tu – mówią i zaczynają tradycyjną litanię n