Grabieże i wypędzenia: zajmie się nimi Międzynarodowy Trybunał Karny

Międzynarodowy Trybunał Karny, który sądzi zazwyczaj dyktatorów i wojennych watażków, ogłosił we wrześniu, że w polu jego zainteresowań znajdą się teraz także przestępstwa popełniane przez legalnie wybrane rządy i wielki biznes. Tak należy rozumieć zapowiedź, że postępowania dotyczące masowych wypędzeń ludności, zawłaszczania ziemi – zwykle przez wielkie koncerny, nielegalnej eksploatacji surowców, a także destrukcji środowiska naturalnego staną się priorytetowe. Organizacje społeczne szacują, że w ciągu ostatnich kilkunastu lat międzynarodowe koncerny z pomocą lokalnych rządów zagrabiły ziemię o łącznej powierzchni równej terytorium Niemiec – przede wszystkim w krajach globalnego Południa. Nie przypadkiem więc bezpośrednim powodem ogłoszenia nowej strategii Trybunału są zawłaszczenia ziemi w Kambodży. W ciągu ostatnich dwóch dekad dotknęły około 850 tys. ludzi, z czego blisko połowę wygnano brutalnie z domostw. Wypędzeni W 2006 r. do wiosek w kambodżańskiej prowincji Koh Kong wjechały buldożery i rozpoczęły niszczenie wiejskich biedadomków. Chwilę wcześniej miejscowe władze przekazały prawo do zajęcia 20 tys. ha ziemi spółce joint venture, należącej do tajlandzkiej kompanii Khon Kaen Sugar Industry Public Co., Ltd. i wpływowego miejscowego polityka. Wygnano z ziemi ponad 200 rodzin. Firma założyła tam plantację trzciny cukrowej. W lokalnym sądzie wieśniacy posługiwali się argumentem, że niszczenie wioski firma rozpoczęła, zanim faktycznie miała w ręku koncesję. W batalii sądowej to ważny argument, ale problem nie ogranicza się do wąsko rozumianych przepisów prawa; ma charakter społeczny i polityczny. W Kambodży brakuje mechanizmu przyznawania tytułów własności do ziemi, którą drobni rolnicy uprawiają od dziesięcioleci. To daje formalno prawny pretekst do usuwania z niej ludzi. Tradycyjnie nikt nigdy nie wymagał od wieśniaków dowodów posiadania ziemi, na której żyją; obowiązywało prawo zwyczajowe. Lecz w ostatnich 20 latach wraz z ekspansją wielkiego agrobiznesu lokalne rządy zaczęły lekceważyć stare zwyczajowe prawa i – nierzadko pod presją argumentów ekonomicznych (korupcja) – przyznają koncesje lub tytuły własności wielkim firmom. Później zaś wykorzystują państwowy aparat przymusu do ich egzekucji. Uzasadnienia polityczne są zwykle takie same: rozwój gospodarczy i redukcja biedy. Zazwyczaj jednak zamiast rozwoju kraj lub region zyskuje jedynie wzrost PKB, o ile międzynarodowe firmy płacą uczciwie podatki. Rozwój, na który składa się zarówno wzrost gospodarczy, jak również standardy dostępu do usług publicznych – niekoniecznie. Wygnani wieśniacy zaludniają zazwyczaj wielkomiejskie slumsy – siedliska biedy, przemocy, chorób, przestępczości – będące skutkiem nieobecności państwa. Ich życie zmienia się na gorsze. Wątpliwy postęp gospodarczy okupiony jest społecznym regresem. Zamordowani ekolodzy Z zawłaszczaniem ziemi przez wielki biznes łączy się często niszczenie środowiska naturalnego. Występowanie w obronie miejscowej ludności i środowiska to w niektórych regionach świata zajęcie wysokiego ryzyka. W tym roku zachodnią półkulę zelektryzowała wiadomość o zabójstwie znanej działaczki ekologicznej z Hondurasu. Zabójcy włamali się przez kuchnię. 3 marca 2016 r. wparowali do sypialni 45-letniej Berty Caceres, aktywistki społecznej z Tegucigalpy, matki czwórki dzieci. Sława Berty przekraczała granice małego państwa w Ameryce Środkowej – za swoją działalność została laureatką Nagrody Goldmana, zwanej ekologicznym Noblem. Gdy w 2006 r. chińskie przedsiębiorstwo Sinohydro, honduraskie Desarrollo Energetico oraz Bank Światowy rozpoczęły przygotowania do budowy czterech hydroelektrowni na rzece Gualcarque, miejscowi z ludu Lenca zwrócili się o pomoc do Berty Caceres. Prócz obaw o przyszłość swoich wspólnot mieli mocne racje o charakterze prawnym: ani władze Hondurasu, ani firm zaangażowanych w projekt nie przeprowadziły z nimi obowiązkowych konsultacji. Miejscowi uważali, że budowa hydroelektrowni nieuchronnie doprowadzi do ograniczenia ich dostępu do wody, żywności, roślin leczniczych – wywróci do góry ich cały świat. Projekt budowy hydroelektrowni odpowiadał na zapotrzebowanie okolicznych kopalni metali, kruszców i kamieni szlachetnych, cierpiących na niedostatek taniej energii elektrycznej. Berta wniosła sprawę do Komisji Praw Człowieka Obu Ameryk i pomagała autochtonom organizować protesty. Ich początek zbiegł się z zamachem stanu w Hondurasie w 2009 r., po którym nowy konserwatywny rząd, reprezentujący interesy tradycyjnej oligarchii, zaostrzył politykę wobec wszelkich protestów społecznych. Policja i wojsko brutalnie tłumiły demonstracje i blokady. W starciach z siłami porządku setki zbuntowanych odniosło rany, a w 2013 r. policjanci zastrzelili jednego z liderów Tomasa Garcię. Kilka miesięcy po tym zdarzeniu chiński inwestor oraz Bank Światowy wycofały się z projektu. Miejscowi mieli wrażenie, że odnieśli zwycięstwo. Przedwcześnie. W imię interesów międzynarodowych i krajowych firm górniczych państwowa firma Desarrollo Energetico nie zarzuciła projektu budowy hydroelektrowni. Działacze lokalni, w tym Berta Caceres, zaczęli dostawać pogróżki. Szykanowano ich bezprawnymi zatrzymaniami. Na kilka dni przed śmiercią Berta Caceres w czasie konferencji prasowej ujawniła, że w ostatnim czasie czterech liderów wspólnot autochtonicznych, którzy protestowali przeciwko budowie hydroelektrowni, padło ofiarą egzekucji „nieznanych sprawców”. 3 marca ci ostatni zastrzelili ją samą. Berta Caceres stała się symbolem walki o ochronę środowiska naturalnego i rdzennej ludności, ale bynajmniej nie jest jedyną zamordowaną ekolożką. W samym Hondurasie, kraju o najwyższym wskaźniku zabójstw na świecie (poza krajami, w których toczą się wojny), zamordowano w ciągu minionej dekady 114 działaczy ekologicznych. Neokolonializm Powyższe przestępstwa, które Trybunał zamierza teraz wziąć na celownik, stanowią część zjawiska, które we współczesnej refleksji humanistycznej określa się czasem mianem neokolonializmu. Gdy nadużycia popełnia lokalny rząd, bez udziału aktorów zewnętrznych, mówi się o kolonializmie wewnętrznym. Według definicji Słownika języka polskiego z 1988 r. neokolonializm to „współczesna forma kolonializmu polegająca na nierównoprawnych stosunkach ekonomicznych i politycznych narzuconych przez państwa imperialistyczne rozwijającym się krajom niepodległym Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej”. Choć dla niektórych uszu słowo „imperialistyczny” pobrzmiewa dawnymi czasami, to istota rzeczy nie ulega zmianie. Dziś powiedzielibyśmy raczej o rozwiniętych państwach Północy, stosujących praktyki wyzysku i eksploatacji zasobów naturalnych w rozwijających się lub zapóźnionych ekonomicznie krajach Południa. „Wy, którym wydaje się, że niewolnictwo przestało istnieć, zastanówcie się raz jeszcze.