Kim jest nowy prezydent Bułgarii

Na konferencji prasowej po zakończeniu drugiej tury wyborów prezydenckich rozegrała się następująca scena. Kiedy zwycięzca Rumen Radew (59,4 proc. głosów) komentował wyniki, w jego kierunku poleciało czerwone jabłko. Rzucała dziennikarka, która zresztą zaraz została zatrzymana przez ochronę. Radew jabłko złapał i podniósł triumfalnie do góry. Fotoreporterzy nie mogli nie wykorzystać takiej okazji. Na drugi dzień w gazetach ukazało się zdjęcie nowego prezydenta Bułgarii z komentarzami, że nie tylko nie pozwolił się sprowokować dziennikarce, ale jeszcze wykorzystał incydent do ocieplenia wizerunku. Zapomniał o jednym. W Bułgarii jabłko to symbol pokus, na jakie wystawia władza. Skoro dał się podejść tak łatwo, to może nie najlepiej wróżyć jego prezydenturze. Polskie początki Jeszcze rok temu 53-letni generał major Radew był znany wyłącznie w kręgu wojskowych lotników. Miał swoje pięć minut sławy jesienią 2014 r., gdy w czasie pokazów lotniczych nad Sofią jako pierwszy Bułgar wykonał efektowną Kobrę Pugaczowa na MiG-29, uznawaną za najtrudniejszą figurę akrobacyjną dla samolotów bojowych (w uproszczeniu – samolot staje dęba). Rok po tym wyczynie, odsłużywszy 27 lat w wojsku, Radew dostał awans na dowódcę bułgarskich sił powietrznych. Jego polityczna kariera zaczęła się od… Polski. W sierpniu Radew skrytykował ministerstwo obrony za to, że dopuściło sojusznicze państwa NATO – a konkretnie Polskę, która tak samo jak Bułgaria ma na stanie rosyjskie myśliwce MiG-29 – do ochrony przestrzeni powietrznej, co uznał na ograniczenie bułgarskiej suwerenności. Porównał tę decyzję do traktatu pokojowego po pierwszej wojnie światowej z Neuilly, w wyniku którego Bułgaria straciła 7 proc. terytorium i została obciążona miliardowymi reparacjami wojennymi. Politycy prawicy zinterpretowali jego bunt jako gest wrogi wobec NATO i wyraz sympatii prorosyjskich. Tymczasem to właśnie Radew od lat domaga się zakupu nowych myśliwców odrzutowych i uwolnienia lotnictwa od przestarzałych MiG-29. Popadł z tego powodu w konflikt z premierem Bojkiem Borisowem, który nigdy nie miał serca do wojska i tuż po objęciu rządów w 2014 r. zablokował zakupy nowego uzbrojenia. Radew chciał, żeby Bułgaria kupiła własne samoloty od zachodniej firmy, a nie wynajmowała Polaków do obrony bułgarskiego nieba za grube pieniądze – nieoficjalnie za 5 mln euro rocznie. Podał się do dymisji, przeszedł na emeryturę i wystartował w wyborach. Chociaż poparła go Bułgarska Partia Socjalistyczna, czyli ugrupowanie, które po 1989 r. rządziło najczęściej, Radew wykreował się na niezależnego kandydata wielkiej zmiany. Jest w tym sporo prawdy – wiarygodnie wypadł jako krytyk Borisowa, z którym od dawna ma na pieńku – ale też kalkulacji. Radew wiedział, że Bułgarzy mają słabość do silnych osobowości, które wchodzą do krajowej polityki. Dwukrotnie – w 2001 i 2009 r. – wybory wygrywało ugrupowanie założone niedługo wcześniej. Pierwszemu przewodził ostatni car Symeon II, drugiemu – Borisow, ówczesny burmistrz Sofii. Rewolucja, której nie było W Bułgarii fala rozczarowania rządzącymi wzbiera wyjątkowo wysoko. Niezadowolenie skorumpowanymi politykami osiągnęło punkt kulminacyjny trzy lata temu. W spokojnym dotychczas kraju na przestrzeni roku wybuchły trzy protesty antyrządowe, które doprowadziły do upadku dwóch gabinetów. Demonstrowali biedniejsi mieszkańcy prowincji, intelektualiści, a także studenci, którzy przez trzy miesiące okupowali budynki Uniwersytetu im. Klemensa Ochrydy. Z tą nową generacją, zeuropeizowaną, nieskażoną komunizmem i podziałami z lat 90., wiązano wielkie nadzieje. – Pokłócili się jeszcze szybciej niż politycy. Nie stworzyli żadnej organizacji, jedni poszli na lewo, inni przyłączyli się do radykalnej prawicy – opowiada Tom Junes, polsko-belgijski historyk, który bada ruchy studenckie w Europie Wschodniej. W czasie protestów przeprowadzał wywiady ze studentami. – Wszyscy mówili o początku nowej epoki. Sam poddałem się temu nastrojowi i na chwilę straciłem dystans, stając się uczestnikiem wydarzeń, a nie badaczem. Junes, który na stałe mieszka w Sofii, twierdzi, że z atmosfery tamtych protestów niewiele zostało. A problemów nie rozwiązano. Chociaż wzrosła skuteczność wydawania pieniędzy unijnych, szczególnie na infrastrukturę, i poprawił się klimat do inwestycji, korupcja jest wszechobecna (69. miejsce na 168 państw w indeksie Transparency International). Gwałtownie wzrasta odsetek zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (41,3 proc.). Freedom House, badając stan prasy, zakwalifikował Bułgarię jako kraj „częściowo wolny”. To wszystko pomimo niskiego bezrobocia (7 proc.) i zadłużenia zagranicznego (26,9 proc. PKB) oraz restrykcyjnej polityki fiskalnej. Matka narodu Wydaje się, że głównym problemem jest niska jakość elit, dlatego każda wyrazista postać jest przyjmowana z dużym kredytem zaufania. Radew uosabia to, czego przeciętny Bułgar oczekuje od polityka. Dla młodych ważny jest brak uwikłań polityczno-biznesowych. Starszym podoba się „socjalny konserwatyzm”, wyrażający się w poparciu dla państwa opiekuńczego i trzymaniu prawicowej linii w sprawach obyczajowych. Duże wrażenie zrobiła obietnica reformy wymiaru sprawiedliwości na wzór rumuński. U północnego sąsiada od dwóch lat trwa akcja „czyste ręce”. W jej wyniku setki urzędników i dziesiątki polityków, w tym premier, zostało pociągniętych do odpowiedzialności za łapownictwo, oszustwa podatkowe i inne nieprawidłowości. Radew jest więc swój, a jednocześnie z innego świata. Bo z kontaktami na Zachodzie (szkolenie lotnicze w USA). Bo z językami (angielski, niemiecki i rosyjski). Bo świetny lotnik z wylatanymi 1400 godzinami. Bo twarda ręka i hasła antyimigracyjne, co w czasie wojny w Syrii zawsze procentuje. Nieprzypadkowo Radewa wybrało aż po 75 proc. wyborców określających się jako nacjonaliści. Co ciekawe, przekonał do siebie też głosujących na partię mniejszości tureckiej (78 proc.), emigrantów z USA i Wielkiej Brytanii, a nawet co trzeciego zwolennika premiera Borisowa. Pomogły mu debaty przedwyborcze. Przy swojej rywalce, mdłej i rozchwianej Cacce Caczewej, prezentował się niemal jak mąż stanu. Premier Borisow długo zwlekał ze wskazaniem kandydata swojej partii Obywatele na rzecz Europejskiego Rozwoju Bułgarii (GERB). Miesiąc przed wyborami wystawił osobę pozbawioną charyzmy i kojarzoną z partyjnym betonem. Caczewa od początku lojalnie stała obok premiera, który odwdzięczył się jej fotelem przewodniczącej Zgromadzenia Narodowego. Ale w epoce gęstniejących emocji antyestablishmentowych jej doświadczenie jest postrzegane jako uwikłanie w skompromitowany system. Caczewa nie udźwignęła roli – jak nazwał ją Borisow – „matki narodu”. Na koniec ostatniej debaty rozpłakała się, bo przypomniała sobie o dziadku, który został rozstrzelany przez komunistów. Caczewa w ogóle nie musiałaby startować, gdyby urzędujący prezydent Rosen Plewneliew, były minister w rządzie Borisowa, ubiegał się o drugą kadencję. Zrezygnował z powodów osobistych. Najpewniej chodziło o śmierć 14-letniego syna w zeszłe wakacje, ale prawda jest też taka, że Plewneliew cieszył się umiarkowaną sympatią Bułgarów. Nie radził sobie z presją, był ulubionym bohaterem memów. O poparciu go myślał koalicjant GERB, Blok Reformatorski, co jeszcze bardziej ochłodziło stosunki między nim a premierem. Borysow twierdził przed wyborami, że nawet jeśli GERB pośle do boju osła, to i tak wygra. Posłał Caczewą, która zachowywała kamienną twarz do samego końca. Oddając głos w mieście Plewen, powiedziała: „Pogoda nie jest dobra, strasznie dziś wieje. Ale dla mnie to wiatr zwycięstwa”. Kilka godzin później musiała przyznać się do ciężkiej porażki. Okazało się, że od upadku komunizmu jedyną osobą, która zdobyła niższe poparcie w drugiej turze, był kandydat skrajnej prawicy w 2006 r. Caczewa zdobyła 36,2 proc., przegrała we wszystkich 28 obwodach (w pierwszej turze wygrała w czterech). Jesień patriarchy? Słaby wynik Caczewej obciążył konto premiera, który już podał swój rząd do dymisji i poparł pomysł rozpisania przedterminowych wyborów na wiosnę 2017 r. Borisow w ciągu dekady zdominował bułgarską scenę polityczną. Ten były policjant, karateka i ochroniarz komunistycznego genseka Todora Żiwkowa wygrywał wszystkie głosowania, na poziomie krajowym, europejskim, prezydenckim i lokalnym, od 2007 r. Ale ostatnio karta się odwróciła. Wyciągnął z kapelusza Caczewą, a wcześniej pomylił się w sprawie wyborów sekretarza generalnego ONZ. Postawił na Irinę Bok