Równo 60 lat temu Fidel Castro wraz z grupą kiepsko uzbrojonych bojowników wyruszył z Meksyku na jachciku „Granma”, żeby wzniecić na Kubie powstanie przeciwko marionetce Waszyngtonu Fulgencio Batiście. W Meksyku, skąd piszę tę notę, widzą w Fidelu nie tylko dyktatora, lecz także rewolucjonistę idealistę. Bo Castro inspirował dwa pokolenia naprawiaczy świata – jego dyktatura tej inspiracji nie unieważnia. Pierwsze chwyciło za broń w latach 60. i 70. w wielu krajach regionu; drugie – po porażkach neoliberalizmu lat 90., wywołało nową lewicową falę w regionie. „Odszedł ostatni wielki XX wieku”, „Zmierzch epoki” – pisze prasa po jego zgonie. Jeśli był ostatnim komunistą, to nigdy ortodoksyjnym. Heretykiem i harcownikiem, który przyprawiał Moskwę o ból głowy. Dumnym i próżnym, chwilami szalonym, ale zwykle – do spodu pragmatycznym. Polityczny zmysł pozwolił mu odgrywać ważną rolę na scenie światowej – a był przywódcą niewielkiego kraju, liczącego zaledwie 11 mln mieszkańców. Myśleć z empatią o komunistycznym przywódcy w kraju, który ma w kościach podobną dyktaturę, to wiosłować pod prąd rzeki. Warto jednak spojrzeć na Castro nie tylko jak na czerwonego patriarchę, lecz też przywódcę, który znalazł się w pułapce zimnej wojny. Jego rewolucja, początkowo w ramach kapitalizmu, choć egalitarna, nie miała szans przetrwać pod nosem Waszyngtonu bez zwrócenia się ku Moskwie. To amerykańska blokada pchnęła Fidela w ramiona radzieckich towarzyszy i potwierdziła, że Amerykanom nie zależało na dobru Kubańczyków, lecz na kontroli Kuby. A brak demokracji? Nie da się go obronić. Historia pozwala jednak zrozumieć, dlaczego Fidel nie dał demokracji rozkwitnąć i wiódł życie w okopach. Odrobił gorzką lekcję Jacobo Arbenza z Gwatemali, który prowadził powściągliwe reformy, m.in. rolną, i w 1954 r. został zmieciony przez zamach stanu zmontowany przez Waszyngton. Podobny los spotkał Salvadora Allende w Chile (1970–73), który postawił na demokratyczną drogę do socjalizmu i został usunięty przez Pinocheta przy wsparciu Wuja Sama. Chcąc przetrwać, Castro prawdopodobnie musiał demokrację poświęcić – a o to, czy mógł postąpić inaczej, spory będą się toczyć do końca świata. Znamy wszystkie niegodziwości i klęski jego rządów – i nie można o nich zapominać, ale warto też pamiętać, że w Ameryce Łacińskiej czasu zimnej wojny alternatywa była tylko gorsza: wojskowi antykomuniści w Gwatemali, Salwadorze, Argentynie, Chile unicestwili setki tysięcy istnień. Castro więził opozycjonistów, ale rzeźnikiem, jak Videla, Pinochet, Rios Montt czy Somoza, nie był. Po upadku ZSRR zimnowojenne okrzyki dochodzące z Waszyngtonu i Miami umacniały izolację Castro. USA nie chciały niczego z nim negocjować: liczyły, że bez wsparcia Moskwy socjalizm na wyspie musi w końcu upaść. I znowu, jak zawsze gdy chodziło o Fidela, który przeżył u władzy dziesięciu amerykańskich prezydentów, przeliczyły się. Stary człowiek na morzu jeszcze raz przetrwał. Przez lata mówiło się, że jego śmierć stanie się momentem zwrotnym i że po niej system, który stworzył, szybko upadnie. Też nie całkiem tak. Pierestrojkę à la cubana, łączącą elementy tej radzieckiej z chińską i wietnamską drogą do kapitalizmu pod osłoną wojska i bezpieki, rozpoczął osiem lat temu młodszy z braci Castro, Raul. Sam Fidel b