W jakiej kondycji są największe rzeki świata

Rzeka to rytm, każda ma własny. W swoim płyną i wylewają poszczególne jej odcinki, wędrują zbierane po drodze żyzne namuły i ryby migrujące na tarliska. Ta w miarę przewidywalna regularność pozwoliła, by to nad rzekami powstały najwspanialsze starożytne cywilizacje. Po kilku tysiącach lat cywilizacje próbują rzeki po swojemu ulepszać. Fałszują rytm, przez co właściwie każda duża rzeka na świecie wpłynęła w tarapaty. Nilowi – rywalizującemu z Amazonką o status najdłuższej rzeki świata – nie starczy potencjału, by ziściły się wszystkie plany hydrologiczne, snute przez leżące nad nim państwa. Uznano, że skoro Nil od czasów faraonów sprzyjał rolnikom, zwłaszcza w swojej delcie, to tak już będzie. Tyle że mechanizm się zacina. Zapory – w tym dwie egipskie, stojące od dawna w Asuanie, i nowa, budowana przez Etiopię na Nilu Błękitnym, która będzie największą tamą Afryki – wspólnymi siłami powstrzymają osady nawożące od tysiącleci nadrzeczne pola. Jednocześnie ocieplenie klimatu przyniesie Afryce więcej susz. W miarę kurczenia się plonu i powierzchni ziemi uprawnej żywiącej 90-milionowy Egipt drożeć będzie żywność. Kilka lat temu gwałtowny skok jej cen wyciągał na ulice protestujących w arabskiej wiośnie. Inaczej niż nad Nilem, na brzegach Amazonki mieszka stosunkowo niewielu ludzi. Niesie ona jednak jedną piątą wód wszystkich rzek świata, a sama jest jednym z najwspanialszych ekosystemów. Poddawanemu presji: dżunglę się tnie, a rzeki grodzi. Ofensywa rozwijana jest nie w głównym korycie, ale w dorzeczu. Tamy powstające na dopływach, m.in. brazylijskiej Xingu, będą niszczycielskie dla środowiska. Ale energia elektryczna potrzebna jest kopalniom powstającym w szybko rozwijającym się i bogacącym regionie. Jangcy, trzecia najdłuższa rzeka, jest dla Chin tym, czym Nil dla Egiptu. Jej wody wykorzystywane są do nawadniania pól, z których pochodzi trzecia część globalnej produkcji ryżu. Dzięki okresowym przyborom można było nią żeglować daleko w głąb lądu, przez to wcześnie stała się aortą chińskiej gospodarki. Cztery ostatnie dekady jej szalonego rozwoju odcisnęły na rzece niszczycielskie piętno. Znacznie wcześniej tą drogą poszła Ameryka nad Missisipi czy Europejczycy nad Dunajem. Napisany 150 lat temu Straussowski walc mógłby nosić tytuł „Nad ujarzmionym betonowym Dunajem”. Pogoń za jego żeglownością – znaczona tamami, prostowaniem zakrętów, pogłębianiem, kopaniem koryt równoległych, dołączaniem kanałów, betonowymi brzegami – od Niemiec po Rumunię i Ukrainę bezpowrotnie zniszczyła 80 proc. naddunajskich mokradeł, łąk i lasów. Znikające rzeki Pracujemy na gwarancję, że następne pokolenia zastaną rzeki w gorszej kondycji niż my. A tu od starożytności niewiele się zmieniło. Rzeki dostarczają nam ładnych widoków, większość wypijanej przez nas wody i tej używanej w przemyśle. W XX w. liczba ludzi zwiększyła się trzykrotnie, zużycie wody – sześciokrotnie. I rośnie. Rzeczne ryby są podstawą diety 550 mln ludzi. Mimo znaczącego postępu w technice upraw, to systemy rzeczne podtrzymują jedne z najżyźniejszych terenów rolniczych. Tymczasem spektakularnych przykładów gwałcenia rzek nie brakuje, najwięcej w szybko zmieniającej się Azji. Kilka lat temu chińscy hydrolodzy na nowo policzyli rzeki Państwa Środka. Po przeglądzie wykreślili z listy 28 tys. pozycji. Pewną część rzek niepoprawnie zaznaczono na mapach w czasach, gdy kartografia była w powijakach. Jednak nierzadkie były przypadki, gdy w terenie nie natrafiono na rzeki kiedyś zaznaczone prawidłowo. Znikły. Zostały zabudowane nowymi osiedlami i fabrykami albo po prostu wyschły, czasem zamieniły się w rzeki sezonowe. Te, które się ostały, też nie mają lekko. W grudniu 2014 r. Chińczycy otworzyli pierwszą część tworzonej kosztem 62 mld dol. sieci kanałów, tuneli i akweduktów transportujących wodę na wysychającą północ kraju. Pociągnęli m.in. wodociąg z rzeki Han do Pekinu, a to dystans jak z Warszawy do Brukseli. Przy okazji hodują w swoich rzekach m.in. organizmy odporne na antybiotyki. Wyrzucają je w nieoczyszczonych ściekach zakłady farmaceutyczne, a w wodzie dobór naturalny premiuje te bakterie, które doskonale radzą sobie w antybiotycznej atmosferze. Te już odporne z rzek trafiają do gleb i innych organizmów, które nierzadko potem zjadamy. W 2050 r. antybiotykoodporność zabije 10 mln ludzi – ponad dwa razy więcej niż wojny napoleońskie. W Chinach internauci wymieniają się zdjęciami zniszczonych rzek. Służby państwowe starają się uprzykrzać życie organizatorom takich akcji aresztowaniami, ale propagandzie trudno zataić skalę powszechnej dewastacji. Stąd nawet partyjny „Dziennik Ludowy” cytuje nieutajnione urzędnicze raporty informujące, że 40 proc. chińskich rzek jest bardzo zanieczyszczonych, a do 20 proc. lepiej w ogóle nie wchodzić, bo kontakt z ich zawartością jest niebezpieczny dla zdrowia. Chińczycy nie są jednak pod tym względem wyjątkowi. We wrześniu na krwistoczerwono zabarwiła się niewielka syberyjska rzeka Daldykan, pokolorowana zapewne przez sąsiada – produkujący nikiel kombinat metalurgiczny Nadzieja. Mieszkańcom pobliskiego Norylska, mającego wątpliwy przywilej bycia najbardziej zanieczyszczonym miastem Rosji, internet przypomniał zapowiedzi z Księgi Wyjścia, że w ramach plag egipskich wody Nilu zamienią się w krew, jego ryby poginą, woda będzie wydawać przykrą woń i nie będzie się nadawała do picia. Współcześnie przebijamy pomysłowością wyobraźnię autorów biblijnych. Płynącym wysypiskiem śmieci jest licząca kilkadziesiąt kilometrów argentyńska Matanza-Riachuelo, nad którą wytwarza się jedną czwartą PKB kraju. Ulokował się nad nią przemysł, przerabia się tam m.in. słynną wołowinę. Tą rzeką Rzeźną płyną resztki z jatek, substancje wykorzystywane przy garbowaniu skór, w tym przegląd metali ciężkich i wszystko, co tylko zakłady przemysłowe mają pomysł wyrzucić. Wiosną 2013 r. przepływającą przez Szanghaj, zamienioną w totalny ściek, rzeką Huangpu Jiang spłynęło co najmniej 16 tys. martwych prosiąt, wysłanych na spływ przez hodowców z sąsiedniej prowincji. Tama dla tam Będzie gorzej. Przyspieszone globalne ocieplenie wybiło z rytmu lodowce. Zawsze trochę topniały latem i przybierały zimą, ale nigdy nie ubywało ich tak szybko, wiele znika najszybciej w historii badań. Szczególnych powodów do niepokoju dostarczają lodowce w Himalajach, nazywane z racji ilości wciąż zatrzymanego w nich lodu trzecim biegunem. Lód na Mount Evereście zmniejszył się o jedną trzecią przez ostatnie cztery dekady. Od lat 60. powierzchnia lodowców w Chinach skurczyła się o 10 proc. A warto pamiętać, że 46 tys. himalajskich lodowców odgrywa rolę wież ciśnień dla 1,5 mld ludzi w dziesięciu krajach. Szybsze topnienie oznacza powodzie, na które mieszkańcy nie są przygotowani, ich domy budowano na niższy poziom strumieni i rzek. Wylewy zawsze były częścią rzecznego rytmu. Kiedy nauczono się wznosić duże konstrukcje, spróbowano rzeki poskromić, by pozbyć się zagrożenia. Różne czasy i szkoły ideologiczne znajdują wspaniałe uzasadnienie dla tam. W XIX w. były dowodem zmysłu inżynierów i ludzkiej zaradności w rozprawie z groźną naturą. Od 150 lat generują energię elektryczną. Wysokie ściany z betonu równie widowiskowo prezentują się w komunistycznej propagandzie i w kapitalistycznym marketingu. Amerykańska organizacja International Waters, apelująca o powstrzymanie gmerania w korytach, prowadzi serwis o kondycji rzek. Określa ją m.in. liczbą tam (na samej rzece i w jej dorzeczu), masą niesionych zanieczyszczeń i blokowanych osadów. Dotąd na dużych rzekach, monitorowanych przez tę organizację, zbudowano ponad 57 tys. sporych zapór, w tym około 300 tam gigantów. Missisipi i jej dopływy podzielono w sumie w ponad 700 miejscach, Jangcy blisko w 400, południowoamerykańską Paranę – w 200, Dunaj – w niewielu mniej. Na Wiśle i w jej dorzeczu stoi tylko 18 zapór, ale biorąc pod uwagę, że jest ona jedną z najkrótszych analizowanych rzek, w globalnym zestawieniu zajmuje aż 13. miejsce najbardziej pokawałkowanych. Dziś stawianie tam objaśnia się głównie koniecznością zdobycia samodzielności energetycznej i walką z ociepleniem: woda jest surowcem odnawialnym, spiętrzająca ją tama spokojnie sobie stoi, nie ma kominów i kłębów dymu. Tamy chcą mieć ci, którzy najszybciej się rozwijają. Potrzebują prądu, zgromadzonej wody i sukcesów organizacyjnych, a owe wielkie budowy to zapewniają. Najintensywniej budują Chińczycy w dorzeczu Jangcy, Birma na Irawadi, Indie i Pakistan na Indusie, szereg państw nad Mekongiem, Amazonką, Paraną i Nilem. Do już trwających budów należy dodać planowane inwestycje, a tylko w dorzeczach Konga, Mekongu i Amazonki przewidziano budowę 450 zapór. Reperkusje takiego majstrowania widać nad Mekongiem, najdłuższą rzeką Azji Południowo-Wschodniej. Mekong to po ciepłych morzach najbogatsze łowisko świata, nawadnia jedne z najżyźniejszych obszarów rolniczych, zależy od niego bezpośrednio 55 mln ludzi. Startuje w Tybecie, zasilają go śniegi i lody Himalajów, zanim rozpłynie się w Morzu Południowochińskim, przepływa przez Birmę, Laos, Tajlandię, Kambodżę i Wietnam. Tworzy skomplikowany system, zależny od nie