Ryszard Kapuściński: niedoceniony świadek stulecia

Narysował nam nową mapę świata – nam, wiecznym ofiarom, lubiącym celebrować własne nieszczęścia, które oślepiają na nieszczęścia innych. Nam, doświadczonym jako wspólnota rozbiorami, wojnami, dyktaturami; między potężnymi Rosją a Niemcami, między Wschodem a Zachodem – oto symboliczny obszar dominującej u nas wyobraźni politycznej. XX w. był wyjątkowy nie tylko ze względu na ustanowienie systemów totalitarnych, lecz także ze względu na narodziny Trzeciego Świata. Kapuściński pisał w „Lapidarium II”, że „gdy polityczną mapę świata z pierwszej połowy wieku położymy obok mapy z drugiej połowy, to zobaczymy dwa zupełnie różne światy. Na pierwszej mapie świat był uporządkowany hierarchicznie” – kilka zachodnich imperiów kontrolowało znaczne połacie globu jako swoje kolonie i dominia. Dziś mapa wygląda inaczej, jest na niej niemal 200 niepodległych państw. XX w. – zwracał uwagę Kapuściński – to nie tylko dwie wojny światowe, wszczęte w owej, rzekomo lepszej, Europie, lecz także zbrodnie ludobójstwa popełnione przez Europę w krajach Południa, m.in. w Kongu, Kenii, Namibii, a następnie emancypacja Południa i dekolonizacja w drugiej połowie stulecia. Dodajmy dla porządku: na Południu, czyli w Azji, Afryce i Ameryce Łacińskiej, żyje dziś większość ludzi. Nie było w polskiej kulturze innego twórcy, który by tak konsekwentnie jak Kapuściński powtarzał te prawdy i który poświęciłby twórczość uświadomieniu nam, że mapa świata wygląda inaczej niż ta nakreślona przez małą wyobraźnię, naznaczoną martyrologią, ignorancją, poczuciem wyższości. 1. Po pierwsze więc – inna mapa. Po drugie – perspektywa różna od polonocentrycznej. Po trzecie – perspektywa odmienna także od europocentrycznej. „Cała ta filozofia obsesyjnej pogardy i nienawiści, podłości i zdziczenia – pisał w „Hebanie” – nim zainspirowała budowę Kołymy i Oświęcimia, została wieki wcześniej sformułowana i zapisana przez kapitanów »Marthy« i »Progresso«, »Mary Ann« czy »Rainbow« w ich kabinach, kiedy patrząc przez okno na lasy palmowe i rozgrzane plaże, czekali na swoich statkach, uczepionych wysp Sherbro, Kwale czy Zanzibar, na załadunek kolejnej partii czarnych niewolników”. To europejscy handlarze niewolników i kolonizatorzy byli barbarzyńcami i odartymi z człowieczeństwa dzikusami. Zanim Europa zrodziła Hitlera i jego ideologię „nadludzi” i „podludzi”, rasistowscy pseudonaukowcy XIX-wiecznej Europy dowodzili rzekomej wyższości białej rasy. Jak pisał szwedzki reporter Sven Linqvist, ideowy krewniak Kapuścińskiego, „powietrze, którym on [Hitler] i ludzie żyjący w latach jego dzieciństwa na Zachodzie oddychali, było nasycone przeświadczeniem, że imperializm jest biologicznie koniecznym procesem, który zgodnie z prawami natury prowadzi do nieuniknionej zagłady ras niższych. To przekonanie kosztowało miliony istnień ludzkich, zanim Hitler wniósł w ten proces swój bardzo osobisty wkład”. Przykład: król Belgii Leopold II, który kilka dekad przed Hitlerem doprowadził do eksterminacji 8–10 mln Kongijczyków eksploatowanych przy zbieraniu kauczuku. Opowieść o XX w. uwzględniająca kolonializm i dekolonizację jest zupełnie inna od tej skoncentrowanej wokół dwóch totalitaryzmów. Bo opowieść redukująca epokę do zmagań z nazizmem i komunizmem zawiera ziarna myślenia wyższościowego: to my, Europejczycy (my, Polacy), cierpieliśmy. Nieobecność w naszej refleksji i pamięci milionów ofiar kolonializmu – nawet nie tych z XVI, lecz tych z XX w., a niektórych jeszcze za naszego życia – wystawia kiepskie świadectwo naszej wrażliwości, wiedzy i samoświadomości. Kapuściński próbował je zmienić, opowiedzieć to, co (w Polsce przynajmniej) nieopowiedziane. Znawcy kolonializmu – Adam Hochschild, Mike Davis czy Jean Ziegler – dodaliby do dzieł Kapuścińskiego przypis: zbrodnia kolonializmu stworzyła podwaliny dzisiejszej potęgi niektórych najbogatszych państw świata. To myśl przydatna dla zrozumienia także dzisiejszych urazów wielu społeczeństw Południa wobec Północy. 2. Narysowanie innej mapy, wpisanie kolonializmu i wyzwolenia ludów Południa jako fundamentalnych elementów opowieści o XX w., ma konsekwencje dla myślenia o współczesności – tej z czasów zimnej wojny, jak i dzisiejszej. W książkach Kapuścińskiego „Czarne gwiazdy”, „Gdyby cała Afryka”, „Dlaczego zginął Karl von Spreti”, „Jeszcze dzień życia”, „Wojna futbolowa”, „Szachinszach” konflikty czasów zimnej wojny idą w poprzek dominującej w Polsce antykomunistycznej poprawności politycznej. Z perspektywy ludów Południa – powtórzmy: większości ludzkości – zimnowojenna rywalizacja między Zachodem a Wschodem, przedstawiana dziś zwykle jako konflikt Dobra ze Złem, jako starcie między sojuszem „dobrych” – Ameryki i Europy Zachodniej – ze „złą” komuną, to propaganda, manipulacja, nieprawda. Bohaterami Kapuścińskiego są antykolonialni liderzy Lumumba i Nkrumah, czerwoni partyzanci z Gwatemali walczący z wojskową dyktaturą, Salvador Allende i Che Guevara, angolscy bojownicy MPLA wspierani przez Hawanę i Moskwę – postaci i ruchy redukowane w antykomunistycznej opowieści do „złych” sojuszników, a w najlepszym razie pożytecznych idiotów Moskwy. Z perspektywy Południa to bohaterscy powstańcy, wyzwoliciele, nonkonformiści, postępowi reformatorzy. Warto wspomnieć, że niektórzy z nich przyprawiali towarzyszy na Kremlu o ból głowy – np. wtedy, gdy wszczynali rebelie w amerykańskich strefach wpływów, a Moskwa chciała w danej chwili spokoju. Południowcy walczyli o własną emancypację – Kreml bywał sojusznikiem, a czasem hamulcowym. Gdy jednak było się słabym, trzeba było szukać wsparcia. Podział zimnowojennego świata redukował możliwość wyboru alianta: Moskwa albo Waszyngton. Kogóż można było wybrać za politycznego przyjaciela, gdy gnębicielem był lokalny rząd sprzymierzony z USA? „W menu były tylko dwie zupy – pisał kolumbijski pisarz Plinio Apuleyo Mendoza. – Jedna z nich zawierała, najprawdopodobniej, jakiś rodzaj wolności, możliwość wypowiadania się w gazetach (…), zostania wybranym na stanowisko senatora czy radnego, kiedy jednak wokół dzieci umierały z głodu, były analfabetami, a chorzy dogorywali byle gdzie (…). Natomiast druga zupa nie zawierała wolności w takim sensie, w jakim wtedy rozumieliśmy wolność, ale nie było tam nędzy, dzieci były najedzone, miały dach nad głową i chodziły do szkoły, chorzy trafiali do szpitala i nierówności wynikające z pochodzenia były likwidowane. Między tymi dwoma daniami, między jedną a drugą rzeczywistością, jakie oferowano nam na stole świata, trzeba było dokonać wyboru”. Dramatami pokolonialnego Południa, które opisywał Kapuściński, były nędza, nierówności, głód, analfabetyzm. Czy można się dziwić, że wiele społeczeństw wolało tę drugą zupę? Czyli Moskwę, Pekin, Hawanę. Z perspektywy krajów Południa Waszyngton nie był Dobrym Panem z antykomunistycznej opowieści. Gdy mieszkało się na Kubie, w Chile, Wietnamie czy Indonezji, działania USA przywodziły na myśl nie wzór demokratycznych cnót, lecz politykę Moskwy widzianą z perspektywy Warszawy, Budapesztu czy Pragi. Amerykanie nierzadko hamowali emancypację społeczeństw i wspierali dyktatorów. Ponadto wzniecali wojny i zamachy stanu. W książce o Karlu von Spretim Kapuściński opisuje, jak Waszyngton zmontował wojskowy pucz w Gwatemali przeciwko Jacobo Arbenzowi, umiarkowanemu socjaldemokracie. W „Szachinszachu” – jak CIA obaliła demokratycznego premiera Iranu Mossadegha i otworzyła drogę dyktaturze szacha. Twórczość Kapuścińskiego, nawet jeśli później krytykował realny socjalizm, jest wyzwaniem dla myślenia przepojonego fundamentalnym antykomunizmem, niezdolnego do wyjścia poza uproszczone, a w konsekwencji politycznie nietrafne i etycznie niesprawiedliwe oceny. 3. W „Lapidariach”, wykładach z tomu „Ten Inny”, w licznych wywiadach Kapuściński dopowiadał to, czego nie zdążył wyartykułować w książkach. Na przykład, że usunęliśmy (m.in. my, ludzie mediów) „z naszych oczu prawdziwe problemy świata: nędzę, głód, choroby, wojny. Dzięki temu zapomnieliśmy, że my, ludzie Zachodu, stanowimy niewielką część ludzkości”. Że inwazja na Irak była nowym wcieleniem myślenia kolonialnego. Że nasz obraz świata islamu jest oparty na ignorancji i uprzedzeniach. Że neoliberalizm „stał się praktyką państw zamożnych w momencie, kiedy w wyniku eksplozji demograficznej pojawiły się na naszej planecie olbrzymie, liczące setki milionów masy ubogich…”. Myśli formułowane w takim języku są często w polskich dyskusjach wyśmiewane. Z kolei większości reporterów, nawet tych, którzy opisują Południe, antykomunistyczna poprawność odebrała narzędzia analityczne i odwagę kwestionowania. Owszem, wielu zauważa ludzi biednych – warto to docenić – lecz mimo to perspektywa Kapuścińskiego jest rzadko obecna. To zazwyczaj human story pozbawione politycznego ostrza. Przeczytamy o ciężkim losie nędzarzy, ale rzadko o perwersyjnych mechanizmach kapitalizmu, które prowadziły do nędzy. Przeczytamy o bestialstwach wojny, ale niekoniecznie o imperializmie Ameryki, który do bestialstw prowadził. Kapuściński, w 10 lat po śmierci, jest dziś w polskiej refleksji obecny głównie jako „nasz sławny rodak” i autor, który – by strawestować klasyka – wielkim reporterem był. Lecz jako inspirator i komentowany na serio autor pozostaje nieobecny. Nieobecny, bo niewygodny. 4. Miał pewną słabość i o niej też warto pamiętać: orientalizowanie. Orientalizm – pojęcie ukute przez palestyńskiego intelektualistę Edwarda Saida – wszedł do języka humanistyki jako synonim powielania stereotypów na temat innych kultur. Kapuściński nie był wolny od stereotypów o Afryce i Afrykanach, co wytknął mu tyleż boleśnie, co trafnie brytyjski antropolog John Ryle po publikacji anglojęzycznego tłumaczenia „Hebanu”. Z kolei prof. Maria Janion w „Niesamowitej słowiańszczyźnie” wyłożyła krytykę orientalizowania Rosji w „Imperium”. Kapuściński wiele polskich stereotypów o Trzecim Świecie przełamał. Pokazywał Afrykanów jako ludzi takich jak my, dotkniętych podobnymi nieszczęściami, mających takie same wolnościowe aspiracje. Burzył silny w naszej kulturze Sienkiewiczowski stereotyp rasistowski znany jako mentalność Kalego. Ale nawet nieszablonowy twórca i pionier nie jest czasem w