Kto naprawdę rządzi światem: politycy czy korporacje

W ubiegłym tygodniu w Waszyngtonie trwały senackie przesłuchania Rexa Tillersona, kandydata na sekretarza stanu. Jego nominacja od początku budziła duże kontrowersje, chociażby wizerunkowe. Światowe mocarstwo, często oskarżane o tendencje neokolonialne i słabość do cudzych surowców, będzie miało szefa dyplomacji, który przez 10 lat był dyrektorem zarządzającym największej publicznej korporacji naftowej świata Exxon Mobile. Wybór Tillersona jest jednak zrozumiały, jeśli wziąć pod uwagę sposób myślenia o świecie nowego prezydenta USA. Polityka to biznes, może w nieco innej skali i zamiast udziałowców są obywatele, ale zasada działania jest taka sama. Trump nie jest w tym poglądzie osamotniony. Na Zachodzie zaroiło się od biznesmenów, którzy udają polityków, i od państw, które udają korporacje. Stoi za tym przekonanie, że wszystko da się wycenić. Że wszystko można negocjować. Wielki biznes stopniowo „prywatyzuje” politykę zagraniczną, leżącą do niedawna w wyłącznej gestii państw. Jeszcze w latach 80. i 90. XX w. największą ambicją dyrektorów zarządzających było zachowanie politycznej neutralności. XXI w. przyniósł tym wielkim przyspieszoną ekspansję, a gdy prowadzi się operacje w 40 krajach, tak jak Exxon Mobile, nie da się już uciec od polityki. Wielkie korporacje mają już więc działy, które w niczym nie ustępują ministerstwom spraw zagranicznych całkiem sporych państw. Definiują swoje interesy, zawiązują sojusze, dobierają metody. I coraz częściej są silniejsze niż państwa. Exxon Mobile w 2011 r. bez zgody Waszyngtonu i Bagdadu podpisał kontrakty na wydobycie ropy w irackim Kurdystanie, co stało w jaskrawej sprzeczności z amerykańskim priorytetem utrzymania jedności Iraku. Z tego powodu o mało nie wybuchła nowa wojna domowa, ale bezradny Waszyngton przyjął to do wiadomości. Parafrazując słynną sentencję szefa General Motors z lat 50. Charlesa Wilsona: To, co było dobre dla Ameryki, niekoniecznie było dobre dla Exxon Mobile. Ale jest też lustrzane odbicie tego procesu w polityce: wzmagające się przeświadczenie, że wszystko jest biznesem. Nie w sensie dosłownym. Nie chodzi o to, że biznesmeni idą do polityki, aby zarobić (choć i tak się może zdarzyć). Dla ludzi pokroju Trumpa polityka to przede wszystkim zawieranie dealu z wyborcami. W tym sensie toczy się ona tylko w czasie kampanii wyborczej, z finałem w dniu głosowania, gdy przy urnie dochodzi do transakcji. W trakcie kampanii kandydaci składają obietnice, opierając się właśnie na logice transakcji – jeśli na mnie zagłosujecie, obniżę wiek emerytalny. Albo rozdam wam po 500 zł. To swoisty przetarg, poszukiwania najlepszej oferty i zawarcie dealu. Następnego dnia po głosowaniu wyborca wycofuje się z polityki i staje się jej konsumentem. Oczekuje, że wybrany przez niego człowiek „zrobi” politykę za niego. A efekty zostaną ocenione przy następnym głosowaniu. Ta tendencja ma już nawet swoją naukową nazwę – polityka transakcyjna. W odróżnieniu od polityki transformacyjnej, prowadzonej m.in. przez George’a W. Busha i zakładającej właśnie transformacyjną rolę Ameryki wobec świata. Tamta Ameryka miała wyznaczać standardy, promować, a czasem narzucać swoje idee, demokrację, prawa człowieka itd. Donald Trump ceni sobie natomiast „Sztukę dealu” (tytuł jego książki z lat 80.). W Białym Domu nie przestanie być biznesmenem. I nie chodzi tu o sprawy zrzeczenia się majątku i kontroli nad swoim imperium, ale raczej o to, że prezydent Trump nie zrzeknie się biznesowego myślenia. Dlatego zasadniczym celem amerykańskiej polityki zagranicznej prowadzonej przez Tillersona będzie zapewnienie Amerykanom jak najlepszych dealów. Logika stojąca za polityką zagraniczną w wersji transakcyjnej zasadza się na przeświadczeniu, że stosunki międzynarodowe to gra o sumie stałej – jeśli ktoś wygrywa, to ktoś musi przegrać. Daniel Drezner, poczytny profesor Tuft University, wymienia trzy fundamentalne założenia tej polityki w wersji trumpowskiej. Po pierwsze, punktem odniesienia będzie siła – realna, jak również postrzegana subiektywnie. Stąd słabość Trumpa do wszelkiej maści polityków autorytarnych. Po drugie, każdy element amerykańskiej polityki zagranicznej będzie teraz oceniany pod kątem kosztów i zysków. Po trzecie, Ameryka zawierała w ostatnich latach same złe transakcje, bo była słaba i dała się oszukać. Taka gra o sumie zero zdominowała całą kampanię republikańskiego kandydata. Więcej imigrantów to mniej pracy dla Amerykanów. Handel międzynarodowy tworzy zwycięzców i przegranych, a Ameryka przegrywa, bo nie potrafi negocjować. Dla Trumpa amerykańska inwazja na Irak była porażką nie dlatego, że doprowadziła do wojny domowej, w której zginęły setki tysięcy ludzi, tylko dlatego, że Ameryka nie położyła ręki na irackich złożach ropy naftowej. W amerykańskiej polityce zagranicznej taka analiza kosztów i zysków zawsze była obecna, patrz: Lend-Lease Act z 1941 r., w ramach którego Amerykanie handlowali sprzętem wojskowym z postawionymi pod ścianą europejskimi aliantami. Nie stanowiła jednak podstawy działania Waszyngtonu. To się jednak może zmienić. Przykładem może tu być stosunek do NATO. Trump wielokrotnie podkreślał, że Ameryka nie powinna czuć się odpowiedzialna za bezpieczeństwo tych członków Sojuszu, którzy sami zaniedbują swoją obronę. A jeden z jego doradców dodał, że „nie opłaca się bronić takich peryferyjnych krajów jak Estonia” (która oczywiście jest członkiem NATO). Nowy prezydent USA jest najbardziej egzaltowanym przedstawicielem globalnego już nurtu liderów politycznych, którzy nie aspirują do reprezentowania wielkich idei czy wizji. Są pragmatykami, do problemów nie podchodzą systemowo, lecz indywidualnie – sprawa po sprawie. Jak w biznesie. Trump uważa przecież, że wszystkie bolączki jego ojczyzny – imigracja, deficyt w handlu, kwestie bezpieczeństwa – można załatwić, zawierając odpowiednie deale. Gdy zapytano go, jak zamierza zapewnić opiekę zdrowotną ubogim Amerykanom po tym, jak zlikwiduje Obamacare, Trump odpowiedział: „Zawrę deal”. Ze szpitalami, z producentami leków, ubezpieczycielami. W sprawie imigracji obiecał „największy deal w historii” polegający na tym, że odgrodzi Amerykę od Meksyku murem, za który Meksyk jeszcze zapłaci. Krytycy takiego podejścia uważają, że to „niebezpieczne majaki politycznego amatora”. Ale na sprawę można spojrzeć też z innej strony – właśnie biznesowej. A co, jeśli są to zaledwie wstępne deklaracje, które mają przygotować grunt pod udane