Działalność na rzecz ochrony przyrody bywa śmiertelnie niebezpieczna

Wiadomość, że w meksykańskim stanie Chihuahua został zamordowany Isidro Baldenegro, lat 51, znany tam działacz ekologiczny, środki przekazu podały 15 stycznia 2017 r. Od wielu lat Baldenegro organizował kampanie w obronie lasów sosnowych i dębowych w Sierra Madre, wycinanych przez biznes drzewny i wydobywczy. Zabójcy dopadli go w drodze do kryjówki – chciał zniknąć na jakiś czas z powodu otrzymywanych pogróżek śmierci. Nie zdążył. Trzy dekady wcześniej, w 1986 r., w podobny sposób zamordowano jego ojca. Wokół śmierci Baldenegra zrobiło się głośno. Artykuł o jego zabójstwie opublikowały duże gazety, m.in. „New York Times”, „Guardian”, „El Pais” – Baldenegro był laureatem Nagrody Goldmana, nazywanej „ekologicznym Noblem”. (W 2016 r. zamordowano inną laureatkę tej nagrody – Bertę Caceres z Hondurasu). Dzień później, 16 stycznia, w miejscowości oddalonej o setki kilometrów, w sąsiedniej Gwatemali, zabójcy włamali się do domu Laury Vasquez, lat 47, i wykonali na niej egzekucję. Vasquez była znaną w miasteczku San Rafael de las Flores działaczką, która sprzeciwiała się niszczeniu przyrody przez firmę górniczą eksploatującą srebro. Od kilku lat była obiektem kampanii zniesławień. Za swoją działalność spędziła bezprawnie siedem miesięcy w areszcie: władze publiczne są tam zblatowane ze światem biznesu i szykanują tych, którzy wchodzą w drogę wielkim interesom. W sądzie nie dowiedziono jej żadnego wykroczenia – i zwolniono. O śmierci Laury Vasquez nie pisały zagraniczne media. Nie była laureatką żadnej prestiżowej nagrody – pozostawała nieznana jak setki ofiar kryminalnej działalności wielkich przedsiębiorstw w krajach Południa. Środki przekazu na świecie nie zauważyły również trzeciego z rzędu podobnego zabójstwa: 17 stycznia w miasteczku Buenaventura na pacyficznym wybrzeżu Kolumbii zamordowano 32–letnią Emilsen Manyomę, działaczkę walczącą z niszczeniem środowiska przez wielki agrobiznes i przemysł wydobywczy (uboczną ofiarą tej zbrodni był też jej mąż). Styczniowa czarna seria zabójstw ekologów nie jest, niestety, niczym wyjątkowym. 1. Mieszkańcom krajów Północy działalność w obronie środowiska naturalnego kojarzy się ze szlachetną i bezpieczną aktywnością społeczną. Oddają się jej zazwyczaj ludzie z miast, często dobrze umocowani w życiu, także materialnie. Tymczasem występowanie w obronie przyrody i – co zwykle idzie w parze – w obronie praw miejscowej ludności jest w niektórych regionach świata zajęciem najwyższego ryzyka. Jak pójście na wojnę, do partyzantki czy konspiracji. Według londyńskiej organizacji Global Witness, monitorującej nadużycia wielkiego biznesu, w 2014 r. zamordowano na świecie 114 działaczy ekologicznych; w 2015 – 185. W latach 2010–15 ogółem – 753 aktywistów. Ameryka Łacińska znajduje się na czele niechlubnej listy: trzy czwarte wszystkich zamordowanych z powodu działalności na rzecz środowiska naturalnego ginie właśnie tam. Przoduje Brazylia – aktualnie najbardziej niebezpieczny na świecie kraj dla ekologów: w samym 2015 r. zamordowano tam 50 działaczy. Dalej – Filipiny (33), Kolumbia (26), Peru i Nikaragua (po 12). W dłuższym okresie wysoko lokuje się Honduras – tuż za Brazylią. Niebezpieczne dla obrońców środowiska są także Indie i Kongo. Blisko połowa zamordowanych aktywistów to autochtoni. Do zabójstw ekologów dochodzi na terenach gospodarczych inwestycji firm wydobywczych i energetycznych (hydroelektrownie), działalności handlarzy drewnem, wielkiego agrobiznesu i kłusowników. Nie przeszkadzają w tym demokratyczne wybory, które odbywają się przecież w Brazylii, Meksyku, Kolumbii czy mniejszych krajach, jak Gwatemala. Bo nadal silną pozycję mają tu oligarchie, sprawujące faktycznie władzę ekonomiczną i polityczną – garb z czasów kolonialnych. Przedsiębiorstwa zagraniczne wykorzystują to dziedzictwo, a także deregulację gospodarki i otwarcie granic w czasach globalizacji. Samodzielnie lub do spółki z miejscowymi oligarchami eksploatują surowce, w które obfitują kraje Południa. Schorzeniem, które zazwyczaj umożliwia tę działalność – nierzadko wbrew interesom ludności – jest korupcja. Gdy wielki biznes napotyka opór miejscowej ludności, ucieka się do metod dyktatur i mafii: zastrasza przeciwników, zabija, sprawia, że znikają. Służą do tego „nieznani sprawcy”, prywatne milicje, a także, niestety, skorumpowane agendy państwowe. Paramilitarni, którzy w 2015 r. na Filipinach zamordowali Dionela Camposa, lokalnego działacza broniącego środowiska oraz prawa autochtonów do ziemi, działali za wiedzą armii, czyli instytucji publicznej. Policjanci, którzy w Kostaryce powinni byli chronić Jaira Morę – ekologa walczącego z kłusownikami kradnącymi jaja tamtejszych żółwi, zamordowanego w 2013 r. – najprawdopodobniej współpracowali z jego zabójcami. (Jaja kostarykańskich żółwi to przystawka przysmak; zawierają też – ponoć – substancje wspomagające męską potencję). Organizacja Global Witness, która ustaliła, że od 2010 r. w samym tylko Hondurasie zamordowano 123 działaczy ekologicznych, stwierdza w swoim raporcie, że do zabójstw nie doszłoby, gdyby nie sekretne układy polityków i świata biznesu. Niekiedy władze próbują zapobiegać kryminalnej działalności wielkiego biznesu, lecz są bezradne. Np. nie mają środków i ludzi, by kontrolować duże terytorium, na którym prowadzona jest przestępcza działalność gospodarcza. Po zabójstwie Dorothy Stang, amerykańskiej ekolożki i obrończyni chłopów bez ziemi w brazylijskiej Amazonii, ówczesny prezydent kraju Lula da Silva wysłał tam wojsko. Ale terytorium Amazonii nie da się kontrolować nawet za pomocą kilku tysięcy żołnierzy. To był raczej gest rozpaczy, względnie akcja na pokaz. Niezwykle rzadko przywódcy i odpowiedzialni funkcjonariusze mogliby powiedzieć z czystym sumieniem: zrobiliśmy wszystko, by zbrodni zapobiec. Często nie robią nic. Działacze ekologiczni czasem dostają pogróżki przez długie miesiące, a nawet lata. Policyjnej ochrony nie dostają prawie nigdy. 2. Wiele zbrodni na ekologach nosi znamiona zbrodni doskonałej. Miałem okazję przekonać się o tym w amazońskim stanie Pará w Brazylii. Na brazylijskiej prowincji to wielcy hodowcy i plantatorzy, nie rząd federalny, sprawują faktycznie władzę. Jeśli sami nie zajmują stanowisk publicznych, mają szerokie wpływy. Administracja lokalna i sędziowie to zwykle ten sam krąg krewnych, przyjaciół, znajomych, partnerów biznesowych. Do syndykatu zbrodni należą nierzadko miejscowi policjanci. Przekupieni stróże bezprawia udają, że prowadzą śledztwa w sprawie zabójstw ekologów czy walczących o swoje chłopów bez ziemi. Nieraz sami najmują się jako płatni zabójcy. Przez wszystkie lata cichej wojny domowej, jaka w Amazonii toczy się o dostęp do ziemi, udało się postawić przed sądem zaledwie kilku wielkich właścicieli – fazendeiros, którzy zlecili zabójstwa ekologów bądź działaczy chłopskich (często działalność jednego typu łączy się z inną; np. walce o reformę rolną towarzyszą zmagania przeciwko wycince puszczy). Tam gdzie np. w pierwszej instancji sądowej udaje się skazać zleceniodawców, są uniewinniani w apelacji. W więzieniach zamyka się jedynie cyngli wykonujących wyroki, którzy idą za kraty z nadzieją, że wpływowi bonzowie przekupią kogo trzeba i pomogą uciec z więzienia. Ucieczki płatnych zabójców to w interiorze Brazylii częste przypadki. Gdy jednak zbrodnia jest głośna – tak jak było w przypadku zabójstwa małżeństwa ekologów José Claudia Ribeiro da Silvy i Marii do Espirito Santo w 2011 r. – powstaje społeczna i polityczna presja (wówczas: ze strony rządu federalnego), żeby sprawę wyjaśnić, a winnych osądzić. W tej sprawie skazano zarówno cyngli, jak też niedawno – w grudniu 2016 r. – zleceniodawcę. Ten ostatni, uniewinniony przez sąd pierwszej instancji, ukrył się i wciąż przebywa na wolności. Skazano go zaocznie (na 60 lat więzienia).   Dlaczego skazanie zleceniodawców jest tak często niemożliwe? Ponieważ zabójstwa działaczy broniących środowiska to – jak mi opowiadano – zbrodnie zorganizowane wielopiętrowo. Decyzje rzadko zapadają indywidualnie. Hodowcy bydła, fazendeiros, handlarze drewnem są zrzeszeni w związkach i organizacjach lokalnych przedsiębiorców. To syndykat kolektywnie wydaje wyroki śmierci. Rzadko mówi się wprost, że chodzi o zabójstwo. Nie ma sposobu, żeby wykryć zleceniodawców, a już zupełnie nie ma jak ich skazać. Bo jak zdobyć dowody procesowe? Ktoś z syndykatu musiałby złamać mafijny pakt. A to wyrok wydany na samego siebie. W stanie Para opowiadają, że w syndykacie zbrodni obowiązuje reguła pięciu ogniw. Dajmy na to: grupa hodowców, plantatorów, handlarzy drewnem decyduje o unicestwieniu dającego się we znaki aktywisty, mówiąc na przykład, że „trzeba by uciszyć Iksa” (ogniwo pierwsze). Za uciszenie odpowiada wybrany członek syndykatu (ogniwo drugie). Ten zleca zadanie pośrednikowi (ogniwo trzecie), a pośrednik – następnemu pośrednikowi (ogniwo czwarte). Dopiero drugi pośrednik przekazuje zlecenie cynglom (ogniwo piąte). W skrajnych sytuacjach, gdy zabójcy zostają schwytani i wybucha wrzawa wokół zbrodni, syndykat potrafi zabić pośredników. Wówczas wymiar sprawiedliwości – jeśli nawet naprawdę chciałby przeprowadzić uczciwe śledztwo i skazać wszystkich winnych – nie zdoła ustalić, kto zlecił i opłacił morderstwo. Bez zeznań pośredników nie ma nici łączącej autorów intelektualnych zbrodni z wykonawcami. Tak wygląda zbrodnia doskonała. 3. Mieszkańcy świata Północy, nie tylko wielkie firmy eksploatujące surowce na Południu, lecz także wszyscy konsumenci, są pośrednio uwikłani w konsekwencje praktyk biznesowych, których częścią są zabójstwa ekologów. Charakter tego uwikłania i odpowiedzialności nie jest łatwy do uchwycenia. Z pewnością można powiedzieć, że my, konsumenci, partycypujemy – zazwyczaj nieświadomie – w podziale łupów. W jaki sposób? W wielu wyrobach z rzadkich gatunków drewna znajduje się kropla czyjejś krwi, możliwe, że lokalnego obrońcy środowiska – tak jak w telefonach komórkowych, z których korzystają niemal wszyscy. Kilka lat temu wielką popularność w internecie zdobył krótki film „Krew w twoim telefonie”. Chodziło o rzadki metal – tantal, znajdujący się w rudzie koltanu, używany w produkcji tychże telefonów. O dostęp do złóż koltanu toczą się od ponad dwóch dekad konflikty zbrojne w Demokratycznej Republice Konga, które pociągnęły za sobą tysiące ofiar. Kupując samochody, lodówki, pralki, odkurzacze, konsumenci finansują być może – pośrednio i nieświadomie – nie