Sytuacja w Wenezueli coraz bardziej napięta

Edixon Vera, 29-letni właściciel sklepu odzieżowego w Caracas, którego spotkałem kilka miesięcy temu w Hawanie, uprawia coś w rodzaju turystyki handlowej. Kursuje między Caracas a Hawaną: ze swojego kraju przywozi ubrania, czasem nowe, czasem z drugiej ręki, a z Kuby zabiera ryż i cukier. Do niedawna to Wenezuela – a ściślej: wenezuelska ropa – trzymała gospodarkę Kuby przy życiu. Teraz los sobie zadrwił i ubodzy Kubańczycy, którzy podstawowe wyżywienie mają na kartki, wspierają niedożywionych z powodu kryzysu Wenezuelczyków. Próbuję sprawdzić, ile prawdy jest w doniesieniach światowej prasy o głodzie w Wenezueli. – Głodu nie ma – protestuje Edixon – ale jesteśmy na diecie. – To znaczy? – dopytuję. – Na kolację zamiast dwóch steków jem jednego. 1. Może Edixon jest zaradny i potrafi zdobyć steki, ale nie wszyscy są tacy jak on. Znajomy z Wenezueli, Daniel, który wyemigrował do Stanów, opowiada, że rodzice w Caracas ostatnio schudli. Jedzenie jest reglamentowane, kolejki do sklepów ustawiają się w środku nocy, a i tak nie ma gwarancji, że cokolwiek się dostanie. Każdy ma prawo do zakupów raz w tygodniu. Jeśli dla kogoś zabraknie towaru, następna szansa dopiero za tydzień. Kwitną więc czarny rynek i spekulacje, surowo karane przez władze (których funkcjonariusze – oczywiście – w spekulacje są zamieszani). Na upolowaniu steków kłopoty Wenezuelczyków się nie kończą. Edixon zamknął swój sklep ze sportową odzieżą w obawie przed napadami. Poczucie zagrożenia na ulicy budzi prawdziwą panikę, zwłaszcza w Caracas. Każdy zna kogoś, kogo napadnięto, o ile nie został napadnięty sam. Przyjaciele i znajomi spotykają się towarzysko po domach i mieszkaniach, bo strach wyjść do baru czy restauracji. – Wielu ludzi idzie kraść, bo są zwyczajnie głodni – opowiada Edixon. – Czyli jednak nie wszyscy jedzą po jednym steku zamiast dwóch? – punktuję. Teraz Edixon przyznaje, że nie. Zejście na drogę występku, jak mówi, zaczyna się zwykle od drobnej kradzieży, np. napadu na sklepik. Złodzieje z konieczności często posiadają broń, bo broń jest wszędzie, i kiedyś w końcu kogoś – choćby przypadkiem – zabiją. Nikt ich nie łapie, więc spróbują napadu kolejny raz. W ostatnich dniach w kilku dużych miastach doszło do saqueos – plądrowania sklepów. Wściekli ludzie wdzierali się do centrów handlowych, wybijając szyby, i wynosili co się da, ile kto zdołał unieść. Do podobnego plądrowania, choć na większą skalę, doszło już przed laty: w Caracas w 1989 r. Wydarzenie przeszło do historii pod nazwą caracazo i było mitem założycielskim rządów Hugo Cháveza, którego następca Nicolas Maduro rządzi obecnie krajem. Wtedy do wściekłości doprowadziła ludzi polityka zaciskania pasa – w neoliberalnym duchu. Nędzarze zeszli ze slumsów do zasobnych części miasta, napadali, kradli, nieraz zabijali. Tamtą ślepą rebelię uciszyło karabinami wojsko, zabito prawdopodobnie ok. 2 tys. ludzi. Teraz historia zatacza koło. Wściekli ludzie znowu plądrują sklepy, bo brakuje im podstawowych produktów. Wysłanie przeciwko nim wojska to kwestia czasu. Chyba że coś nagle się zmieni. 2. Na razie rząd wysyła policję i Gwardię Narodową przeciwko protestującej od miesięcy opozycji i jej zwolennikom. W największym skrócie – protesty mają dwie przyczyny: zapaść ekonomiczną i autorytarny kurs prezydenta Maduro. W ciągu półtora miesiąca na ulicach wenezuelskich miast zginęło ok. 50 osób. Do fali obecnych protestów doprowadziła taka oto sekwencja zdarzeń: – 2015 r.: po raz pierwszy od 17 lat opozycja zdobywa większość w parlamencie, co prowadzi do licznych konfliktów między ową większością a prezydentem Maduro; – ostatnie miesiące 2016 r.: opozycja zbiera podpisy pod wnioskiem o referendum w sprawie odwołania Madura z funkcji prezydenta (w połowie kadencji). Taką możliwość przewiduje konstytucja ustanowiona za rządów Cháveza. Jednak Maduro, dzięki nieformalnej kontroli nad komisją wyborczą i Sądem Najwyższym, blokuje przeprowadzenie plebiscytu; – początek 2017 r.: w odwecie za zablokowanie referendum parlament ogłasza, że prezydent Maduro „porzucił urząd”. W uzasadnieniu wskazano utratę kontroli nad kryzysem, niedobór podstawowych towarów, chaos w kraju. Naturalną konsekwencją byłoby rozpisanie nowych wyborów, tyle że… Maduro w istocie urzędu nie porzucił. I to on tym razem przeprowadził akcję odwetową; – marzec: Sąd Najwyższy odbiera parlamentowi konstytucyjne uprawnienia. Opozycja, a nawet niektórzy funkcjonariusze władzy, jak prokurator generalny, nazywają decyzję sądu zamachem stanu. Przeciwnicy Madura skrzykują uliczne protesty; – kwiecień: Maduro cofa się pod presją ulicy i prosi Sąd Najwyższy o ponowne rozpatrzenie decyzji, sąd przywraca parlamentowi kompetencje. Opozycja dostaje wiatru w żagle, organizuje kolejne protesty, w czasie których w starciach z policją giną dziesiątki demonstrantów. Setki zatrzymanych zapełniają areszty i więzienia; – maj: Maduro czyści własne szeregi z „nielojalnych”: usuwa minister zdrowia za ogłoszenie raportu wskazującego na wzrost śmiertelności niemowląt i ich matek oraz rozprzestrzenianie się takich chorób, jak malaria czy dawno zanikła w kraju błonica. W starciach z policją i bojówkami padają kolejni zabici, wściekli ludzie plądrują sklepy… 3. Jak do tego wszystkiego doszło? W jaki sposób naftowy raj w krótkim czasie zamienił się w piekło niedostatku i chaosu? Od chwili odkrycia w Wenezueli złóż ropy naftowej na początku XX w. „czarne złoto” było zbawieniem i przekleństwem kraju. Historia uczy, że takie bogactwo sprzyja lekkomyślności rządzących: w razie kłopotów ropa nas uratuje! Myślenie to jest obciążone ryzykiem, bo ceny ropy wykazują ogromne wahania. Hugo Chávez, który wyrósł na gruzach skorumpowanych partii politycznych i wygrał wybory w 1998 r., chciał zdywersyfikować gospodarkę, żeby uniezależnić ją od cen ropy na rynkach światowych. Padł jednak ofiarą własnych obietnic. Niecierpliwy lud domagał się udziału w beneficjach z koniunktury – był to czas szybujących cen ropy – zaś sam Chávez, dzięki bajecznym zyskom ze sprzedaży surowca, miał środki na finansowanie projektów politycznych w kraju i za granicą. W ten oto sposób ludowy przywódca gładko wszedł w koleiny poprzedników: po pierwsze ropa, po drugie ropa, po trzecie ropa. Dywersyfikacja gospodarki miała poczekać – a czarna manna, jak liczył, przeprowadzić kraj w czasy dogodniejsze dla reform. Nieodrobione lekcje się mszczą. Wenezuelczycy przekonali się już wcześniej, że zafiksowanie na ropie wykańcza inne gałęzie produkcji. Gdy w czasie kryzysu lat 30. inne kraje obniżały wartość swoich walut, aby ich produkty eksportowe zachowały konkurencyjność, i gdy stawiano na uprzemysłowienie, bo import był drogi, Wenezuela szła pod prąd tych tendencji. Był to skutek presji wpływowych lokalnych importerów, handlowców, sklepikarzy, której ulegli rządzący, a być może by tego nie zrobili, gdyby nie lekkomyślna pewność, że kraj jest zabezpieczony dzięki rezerwom z ropy. Wenezuela podnosiła wartość waluty – boliwara – co sprzyjało importerom, a konsumentom dawało siłę nabywczą. Rewersem tej polityki było wykończenie innych gałęzi gospodarki, głównie rolnictwa, bo rynek wewnętrzny zalały tańsze towary z importu, a drogo wyprodukowane na miejscu – np. kawa i kakao – nie miały szans na rywalizację z zagranicą. W czasie rządów Cháveza zyski z ropy pozostały sercem modelu gospodarczego, nie rozwinięto żadnej innej produkcji. Ambitne programy socjalne Cháveza, polegające zarówno na bezpośrednich, jak i pośrednich transferach zysków z ropy do najbiedniejszych grup, kosztowały krocie. Chodzi zarówno o wsparcie ubogich gotówkowymi programami, jak i budowę przychodni w każdym slumsie, szkoły boliwariańskie z opieką dla dzieci po lekcjach, kursy szkolne i zawodowe dla dorosłych, sklepy z dotowaną żywnością. 4. Tradycyjna oligarchia, której nie udało się usunąć Cháveza w drodze zamachu stanu (2002 r.), transferowała tymczasem za granicę dziesiątki miliardów dolarów, uszczuplając rezerwy dewizowe kraju. W odpowiedzi na to Chávez wprowadził kontrolę kursów i system polegający na przyznawaniu lub nie dewiz firmom importującym. Wszystko to miało być remedium na ucieczkę kapitałów, lecz stało się też narzędziem karania nieprzychylnych władzy przedsiębiorców. Renta naftowa gwarantowała swobodę wszelkich posunięć, nie trzeba było się z nikim układać. Polityka dewizowa sprzyjała rozkwitowi oszustw. Przedsiębiorcy, często związani z obozem władz, zawyżali faktury importowanych towarów, co pozwalało na uzyskanie większych sum dewiz. Te sprzedawali na czarnym rynku lub wywozili z kraju. Ale dopóki ceny ropy szybowały, można było bez większych wstrząsów pozwalać sobie na lekkomyślność i przymykać oko na korupcję boli-burżuazji, jak złośliwie określano nuworyszy utuczonych dzięki związkom z rządem rewolucji boliwariańskiej. Dopiero wielki kryzys 2008 r. i spadek cen ropy (ponowny w 2014 r.) sprawiły, że zyski naftowe przestały wystarczać na opłacanie importu – Wenezuela nie produkowała prawie nic. Naftowa potęga zaczęła się zadłużać. Rozpoczynał się powolny upadek monokulturowego modelu społeczno-gospodarczego, którego – i tak dość późny – finał widać teraz na ulicach wenezuelskich miast. Egalitarny model Cháveza, który przez kilkanaście lat poprawiał warunki bytowe milionów biednych, a w sferze kolektywnej psychologii przywracał im godność, miał poważną słabość: trzymał się na jego przywództwie. Gdy Chávez zmarł (na chorobę nowotworową), a ceny ropy zdołowały, model się rozsypał. Dziś następca Cháveza próbuje dywersyfikacji, otwierając dla zagranicznych firm wenezuelskie złoża złota, rud żelaza, diamentów i koltanu używanego w produkcji telefonów komórkowych. Wątpliwa to recep