Czy Albańczycy chcą Wielkiej Albanii?

Policjanci w kosowskich mundurach piją kawę w knajpce przy głównej ulicy serbskiej części Kosowskiej Mitrowicy. To stosunkowo nowy widok. Po pierwsze, dawniej policjant w takim mundurze przekraczał Ibar z duszą na ramieniu, bojąc się, że go do niego wrzucą. A już na pewno nie byłby to Serb, boby go z tej rzeki mogli wyciągnąć tylko po to, by wrzucić jeszcze raz – za zdradę. Tymczasem policjanci rozmawiają swobodnie po serbsku z innymi Serbami i nikt im słowa nie mówi. – Mają naszywkę „Kosowo” na rękawie – macha ręką pan Dragan spotkany w knajpie – ale to nasi. Czasy się zmieniają, żyć trzeba. Po drugie, ta główna ulica jest remontowana. Już tu nie jest jak jeszcze niedawno, gdy północne Kosowo wyglądało jak stopklatka końca lat 80. – szare, betonowe i bez życia. Bałkany tu teraz pełną gębą: wszędzie w centrum knajpy, ruch, sklepy. Przez most na albańską stronę przejechać się jednak nadal nie da. Trzeba naokoło. Ale przejść można. Mur, który jeszcze niedawno Serbowie wznieśli, by odgrodzić się od Albańczyków, rozebrano. Po albańskiej stronie życie kipiało już wtedy, gdy u Serbów panowała stagnacja i poczucie totalnej klęski. W budowlanym chaosie i tysiącach biznesików na każdym rogu widać coś z klimatu Bliskiego Wschodu połączonego ze Śródziemnomorzem. I młodych ludzi na ulicy wiele więcej niż po serbskiej stronie. – Tak – mówi albański policjant kręcący się po moście nad Ibarem. – Teraz już u nas Serbowie też służą. Czasem chodzimy na wspólne patrole. I w końcu im mogę wygarnąć, co ich rodacy z nami robili w czasie wojny o Kosowo. – A oni – pytam – co odpowiadają? – Słuchają. – Chcieliście wolności od Serbii, udało się. A czy Serbowie na północy kraju nie powinni mieć choć autonomii od Kosowa? – pytam. Policjant patrzy ze zdziwieniem: – Oczywiście, że nie. Policja się integruje, integruje się powoli prawo. To polityka Aleksandra Vucicia, serbskiego premiera, który chce do UE, przynajmniej do czasu, gdy ta istnieje i daje kasę. Bo na wszelki wypadek zachowuje też dobre stosunki z Władimirem Putinem. I niewykluczone, że szykuje plan B: jeśli tylko Zachód z jakiegoś powodu zniknie z Bałkanów, może się zacząć jakaś forma „zbierania ziem serbskich”. Wyłuskiwania ich z Bośni i północnego Kosowa. Vucić w końcu jest dawnym współpracownikiem Slobodana Miloševicia i ultranacjonalisty Vojslava Seselja. Niby przechrzcił się na europejskość, ale – jak twierdzi wielu obserwatorów – po wierzchu i strategicznie. No więc integracja integracją, ale serbskie wybory prezydenckie się w Kosowie odbyły. Co parę kroków można było zobaczyć plakaty Vucicia i Seselja. Flag serbskich więcej niż w Serbii. Na ścianach, jak dawniej, prorosyjskie graffiti: „Krym to Rosja, a Kosowo to Serbia”. W nocy niosły się po serbskiej części Kosowskiej Mitrowicy pijackie śpiewy o „naszej Serbii”, której „nikt nie odda”. • Do redakcji mitrowickiego lokalnego portalu informacyjnego KoSSev trudno trafić, bo w kontakcie podana jest tylko nazwa ulicy. Tam gdzie w adresie zazwyczaj występuje numer, widnieją litery „bb”, „bez broja”, czyli numeru. Po wojnie mało kto miał w głowie takie drobiazgi jak przypisywanie numerów budynkom: jeden zniszczono, inny zbudowano, kto by się połapał, i tak to trwa w prowizorce. Podobny chaos panuje w kwestii tablic rejestracyjnych. W północnym Kosowie występuje kilka rodzajów: serbskie, stare jugosłowiańskie, których nikt nie wymienił, kosowskie stare – wydawane dawniej przez międzynarodowe siły strzegące prawa w Kosowie, i kosowskie nowe, z napisem „RKS” na niebieskim pasku. Można też, choć niby się nie powinno, jeździć bez rejestracji. Redaktorka naczelna KoSSeva twierdzi, że Belgrad miejscowych Serbów zdradził. Tak tu się czują w Mitrowicy. Że dogaduje się z albańskimi władzami w Prisztinie ponad ich głowami. Za integrację europejską, mówi, ich przehandlował. Co będzie dalej – mówi – nie wiadomo, ale – podnosi palec do góry – niech nikt nie myśli, że Serbowie choć na piędź ustąpią z autonomii i praw, które teraz mają. • W stolicy, Prisztinie, toczy się normalne miejskie życie. Tutaj Kosowo wydaje się zwykłym krajem ze zwykłymi problemami. Nawet rozpasane budowy, które w pierwszych latach niepodległości zamieniły Kosowo w architektoniczny chaos, przy którym polski chaos to pryszcz, stanęły. Nie ma już pieniędzy. Una Hajdari to dziennikarka o mieszanym, serbsko-albańskim pochodzeniu, płynnie skacząca z języka na język i z perspektywy na perspektywę. Mieszka w Prisztinie i choć nie cierpi nacjonalizmu i jest raczej „eurolewicowa”, to albański punkt widzenia wydaje się jej bliższy. Też uważa, że północne Kosowo należy integrować z resztą kraju. Zapytana, w jaki sposób Kosowo zamierza przekonać do siebie Serbów z północy, mówi: atrakcyjnością! Praca, edukacja… – ale po chwili przyznaje z ponurą miną: – No dobra, ja chyba na ich miejscu tobym jednak wyjechała do Belgradu. Choć w sumie Prisztina wygląda na całkiem atrakcyjne miejsce. Centrum pełne kipiących knajp, w życiu kulturalnym dzieje się zaskakująco wiele. Kosowarzy nadal wydają się głodni przejawów międzynarodowego uznania. Mecz z Islandią, jeden z pierwszych, które zagrała reprezentacja Kosowa po przyjęciu jej do FIFA, oglądał cały kraj. Prisztina zmieniła się w jedną wielką imprezę: telewizor stał w każdej knajpie, lało się piwo i rakija. Przegrali. Mecz odbywał się w Albanii. Blerton Ajeti, prisztiński dziennikarz, pisarz i aktywista, wrócił z niego na drugi dzień. Był skacowany. Ale Albania mu się podobała. Nieczęsto tam jeździ. Kontakty albańsko-kosowskie są silne, ale na poziomie mieszkańców nie aż tak. Oba kraje zresztą, choć deklarują ku sobie wielką miłość, tak naprawdę są wobec siebie pełne uprzedzeń. Kosowarzy uważają Albańczyków za „Afrykę”, a Albańczycy Kosowarów – za zadzierających nosa arogantów i cwaniaków. Albańczycy wychowani w zamkniętym i surrealistycznym reżimie Hodży nie bardzo wiedzieli, z czym się ten kapitalizm je, dlatego dawali się rolować. Dopiero teraz zaczynają łapać i Albania nabiera w żagle wolnorynkowego wiatru. Durres na przykład, jeden z bogatszych kurortów nadmorskich, zaczyna wyglądać jak Miami: palmy i szklane wieżowce, między którymi pędzą mercedesy, bo w Albanii trochę obciach mieć auto innej marki. – Albania jest gospodarczo silniejsza od Kosowa – mówi Blerton. – Choć oczywiście – uśmiecha się – my jesteśmy bardziej cywilizowani. Weź na przykład język. Nasza albańszczyzna jest lekka, stworzona do poezji, a ich – jakaś taka gruba… Nikt poza ekstremistami, ani w Albanii, ani w Kosowie, nie poświęci integracji europejskiej w imię jakichś rojeń o Wielkiej Albanii – słychać w Albanii i w Kosowie. • Kosowscy Serbowie tymczasem nurzają się w martyrologii. Pod mitrowickim pomnikiem ofiar wojny 1999 r., poświęconym ofiarom bombardowań NATO i ataków UCK, stoi Aleksander Spirić, głowa miasta, i cała miejska polityczna śmietanka. Rodziny poległych składają kwiaty. Młoda dziewczyna, pewnie córka zabitego, która w chwili jego śmierci mogła mieć najwyżej 10 lat, gładzi lekko kamień. Ceremonia sztywna i sztucznawa, przypomina szkolną akademię. Pomnik ustawiono przy brzegu rzeki, żeby go było dobrze widać z albańskiej strony. Pomiędzy Serbami kręci się albański dziennikarz Besnik Tahiri z kosowskiej TV Klan. – Nie boisz się? – pytam. – Nie – odpowiada dumnie. – Zawsze tu jeżdżę. Tylko raz się wycofałem, jak mnie i mojego operatora Serbowie otoczyli. Na drugi dzień spotkaliśmy się w Prisztinie i rozmawialiśmy o projekcie prezydenta Kosowa Hashima Thaciego. Thaci bije w coraz głośniejsze tarabany. Najpierw, przy okazji serbskiej prowokacji, kiedy to do Kosowa skierowano pociąg opisany hasłami „Kosowo to Serbia”, ogłosił, że Serbia planuje wysłać do Mitrowicy, wzorem Rosji, zielone ludziki. Później ogłosił, że Kosowo, wbrew postanowieniom międzynarodowym, powinno zacząć tworzyć własną armię. Besnik twierdzi, że cała ta szopka z armią jest na użytek wewnętrzny. – Thaci chce pokazać, jakim jest twardzielem – mówił. – Bo w zasadzie, co nam grozi: mamy wielką bazę wojsk USA w Bondsteel, jest baza na północy Kosowa, Serbowie szans nie mają. A my im nie możemy oddać północy, bo tam, poza ważnymi kopalniami, jest zbiornik wody dla wielkiej części kraju. – A co – spytałem – jeśli NATO się wycofa z Bałkanów? – No – uśmiecha się Besnik. – To wtedy akurat chyba się nam armia przyda, nie? Niedługo później Thaci zaczął mówić o „panalbańskim państwie”: jeśli z integracji z UE nic nie wyjdzie, trzeba się będzie zacząć integrować z innymi Albańczykami w regionie. Tym samym wcześniej zagroził Edi Rama, premier Albanii. Jest to głównie szantaż wobec Europy: przyjmijcie nas w końcu, bo narobimy wam kłopotów. Tak też to odebrał Zachód. Ambasador USA w Tiranie nie pozwolił się szantażować i zagrzmiał, że tego typu retoryka osłabia szanse obu krajów albańskich na integrację z UE. A napięcie rośnie. Thaci i Rama powiedzieli swoje w złą godzinę i dolali oliwy do ognia. Bo niepokoje, które trwają w sąsiedniej Macedonii, mają u źródła właśnie strach przed Wielką Albanią. A przynajmniej strach ten jest wykorzystywany przez rządzących, którzy nie palą się do oddania władzy. • Skopje to groteskowe miasto: rządząca prawica obłożyła modernistyczne budynki centrum tandetnym gipsem mającym udawać starożytność: Macedończycy w końcu, w ujęciu nacjonalistów, to tylko po wierzchu słowiański naród, w rzeczywistości pochodzą od starożytnych, od Filipa i Aleksandra. Po antyrządowych, antykorupcyjnych protestach rządząca prawica zgodziła się rozpisać nowe wybory – które znów wygrała. Tylko że o włos nad socjaldemokratami, a to im właśnie, a nie prawicowcom, udało się zmontować koalicję. Z Albańczykami. Prawica się wściekła. Protestujący regularnie przemierzają miasto, ciągnie się za nimi głośna muzyka z powtarzającym się transowo motywem „Makedonijo!”. Noga sama się rwie do marszu. Protestujących spotkałem najpierw pod groteskowym budynkiem rządu, wyglądającym jak starożytna Grecja na sterydach. Pokrzyczeli przez megafony i poszli pod parlament. Protestujący, starsi i młodsi, mówili to samo: są przeciw nowej koalicji, bo zagrożona jest integralność państwa. Stanowiący około jednej czwartej społeczeństwa Albańczycy nie dość, że mają prawo posługiwać się swoim językiem na terenach, które zwarcie zamieszkują, to jeszcze chcą to prawo rozszerzyć na tereny, gdzie ich nie ma! Chcą, żeby to była jakaś Albanio-Macedonia, chcą zmienić flagę, godło! W końcu, pod koniec kwietnia, protestujący wdarli się do parlamentu. W dniu, w którym Albańczyk Talat Xhaferi z Demokratycznego Związku na rzecz Inte