Powodzie i cyklony: codzienność Bangladeszu

Na granicy bagiennej dżungli mangrowcowej Sundarbarn, w glinianej chacie obok wału przeciwpowodziowego, Prodib Mondal zagarnia dłonią garść ugotowanego ryżu. Delikatnie, bengalskim zwyczajem, wkłada go do ust swojej żony. – Lata jest nadal moją ulubioną kobietą pomimo sześciu lat małżeństwa – żartuje. Oboje chichoczą. Łatwo u nich o śmiech, kiedy są razem. Prodib pracuje jako muzyk w świątyniach buddyjskich. Co roku wyjeżdża na siedem miesięcy do Indii. Tam można zarobić więcej. W te siedem miesięcy zarabia tysiąc dolarów. Co roku po powrocie zastaje swoje dzieci prawie o rok starsze. Wioska Prodiba leży w pasie ziemi pomiędzy korytami dwóch rzek, na długim na 800 m skrawku twardego gruntu. Domy zbudowało tu 2 tys. ludzi. Za zabudowaniami metrowej szerokości groble oddzielają stawy z krewetkami od pełnych wody pól ryżowych. Jeszcze niedawno Prodib nie był muzykiem i nie musiał wędrować za zarobkiem. Był rolnikiem. Cyklon Wiatr zaczął kołysać palmami jeszcze w nocy. Prodib Mondal siedział z napiętą twarzą przy radiu i nasłuchiwał informacji o nadchodzącym cyklonie. Głos z odbiornika donosił, że dwa dni temu wichura zmieniła się w depresję tropikalną (cyklon nieprzekraczający 61 km/godz.). Teraz wir przesuwał się po Zatoce Bengalskiej w stronę Indii i Bangladeszu. Gorące powietrze nad ciepłym oceanem rozpędzało się coraz szybciej, zataczając coraz szersze łuki. Tajfun (lokalna nazwa cyklonów tropikalnych w Azji Południowo-Wschodniej) walił prosto na nich. Nad ranem Prodib zasnął przy odbiorniku. Gabbunia, gdzie jego rodzina mieszka od czterech pokoleń, leży w południowo-zachodnim Bangladeszu, jakieś 60 km od Oceanu Indyjskiego. Wioskę od rzeki Kapotaksma oddzielał pięciometrowej wysokości wał. Przed cyklonem Aila mieszkańcy uprawiali tu ryż, wypasali bydło, w stawach hodowali ryby. Rodzina Prodiba – na 18 ha żyznej ziemi. Tamtego majowego ranka niewyspany gospodarz wyszedł przed dom i wdrapał się na wał przeciwpowodziowy. Na horyzoncie zobaczył ciemną ścianę deszczu. Białe zygzaki błyskawic uderzały w ziemię, przecinając ciężkie powietrze. Meteorolodzy potwierdzili potem, że o dziewiątej rano wiatr wiał już z prędkością 70 km na godz. Wichura i ciężki deszcz przyginały do ziemi gałęzie drzew, biczowały ludzi i skulone bydło. O 12 wiatr przyspieszył do 120 km na godz. Huragan łamał drzewa, zrywał dachy i porywał w powietrze co drobniejsze przedmioty. Cyklon uderzył w stały ląd po południu. Woda w lokalnych rzekach rosła w oczach. Szarobrązowe strumienie pokryły ścieżki i drogi. Potem cała wioska zamieniła się w rwącą rzekę. Nurt przelewał się przez drzwi i okna glinianych domów, niósł strzechowe dachy. Następnego dnia tam, gdzie stał dom rolnika, przewalały się trzy metry błotnistej mazi. Morze z Zatoki Bengalskiej, popychane przez huragan, przerwało wały przeciwpowodziowe, podniosło poziom lokalnych rzek i wdarło się ponad 100 km w głąb lądu. – Ci, którzy umieli pływać, próbowali pływać. Ci, co nie potrafili, tonęli – mówi Prodib, siedząc na plastikowym krzesełku na podwórku przed swoim domem. – Najwięcej zmarło starców i dzieci. Krowy i kozy unosiły się na wodzie, najpierw żywe, potem martwe. Prodib schronił się w koronie drzewa, które wystawało z wody. Potem z rodziną przenieśli się na resztkę wału przeciwpowodziowego. Spędzili tam trzy miesiące. – Sto osób utonęło lub zmarło podczas huraganu w naszej okolicy – wspomina mężczyzna. W sumie cyklon Aila, który uderzył w Bangladesz i Indie 25 maja 2009 r., zabił 339 osób. Ponad milion ludzi straciło w powodzi swoje domy. Dla Prodiba był to dopiero początek koszmaru. Trzy miesiące później woda w końcu opadła. Ale tam, gdzie gospodarz miał 18 ha żyznej ziemi, płynęła już tylko rzeka. Kapotaksma poszerzyła swoje koryto, zalewając na stałe pola rolnika. – Teraz mogę sobie co najwyżej ryby połapać w tym miejscu – komentuje zgorzkniały Bengalczyk i faktycznie, stojąc na nowym wale przeciwpowodziowym, zarzuca rybacką sieć w rzekę, która pokrywa jego ziemię. Poligon doświadczalny Dzień drogi od wioski Prodiba, w przestronnym biurze Międzynarodowego Instytutu Ochrony Środowiska i Rozwoju (IIED) siedzi szef placówki Saleem Huq. Asystent usłużnie przynosi mu herbatę i ciasteczka, a on wygląda przez okno na chmurzące się niebo. Ponad kampusem uniwersyteckim w Dhace, stolicy Bangladeszu, zbiera się burza. Jest środek pory monsunowej. – Powodzie w Bangladeszu powodują albo tajfuny podobne do cyklonu Aila (było ich co najmniej pięć od 2009 r.), albo topniejące śniegi Himalajów i deszcze monsunowe – mówi Saleem. Himalaje leżą na północ od Bangladeszu. Tam są źródła największych rzek. Rabunkowa wycinka drzew powoduje, że nic nie zatrzymuje topiącego się śniegu i lodu. Deszcze monsunowe dodatkowo podnoszą poziom wody w rzekach. W 2017 r. zalały one jedną czwartą kraju. Od maja do sierpnia w powodziach w Bangladeszu, Indiach i Nepalu zginęło ponad 1200 osób. Bangladesz jest poprzecinany kanałami i dopływami dwóch potężnych rzek – Gangesu i Brahmaputry. Obie mają po 6 km szerokości. Nurt rozlewających się dopływów wyrywa z brzegów kawały ziemi, zmienia koryta, porywa ze sobą hektary mułu. Co roku ta erozja zabiera pola i domy 50–200 tys. ludzi. Muł jest potem osadzany gdzie indziej, tworząc tymczasowe wyspy nazywane w Bangladeszu chars. Głodni ziemi ludzie budują tam domy, orzą pola, zawsze w strachu przed kolejną powodzią. Obecnie mieszka na nich ok. 4 mln ludzi. Bo w Bangladeszu liczy się każdy skrawek ziemi. To jeden z najgęściej zaludnionych krajów świata. 168 mln ludzi żyje tu na powierzchni połowy Polski. To tak, jakby przez Polskę przepływała Amazonka i mieszkało tu 330 mln ludzi. – Bangladesz to poligon doświadczalny dla zmieniającego się klimatu świata – kwituje Saleem Huq. Co roku w Zatoce Bengalskiej tworzą się tajfuny. Tak było od zawsze. Ale ocieplająca się powierzchnia oceanu powoduje, że tropikalne cyklony są coraz silniejsze i częstsze. Nie tylko Bangladesz narzeka na potężne wiatry. We wrześniu 2017 r. huragan Harvey zalał Houston w Teksasie, a Irma, najpotężniejszy w dziejach Atlantyku, zniszczył Karaiby i spowodował powodzie na Florydzie i w kilku innych stanach w USA. Naukowcy prognozują, że do końca XXI w. średnia temperatura globalna powierzchni Ziemi podniesie się o 1,1–6,4 st. C. Przyspieszy to topnienie lodowców, a to z kolei podniesie poziom oceanów. 80 proc. Bangladeszu to równina. W większości nie wyższa niż kilka metrów nad poziomem morza. Wzrost poziomu oceanów o metr spowodowałby zalanie 20 proc. kraju i zmusiłby do emigracji 30 mln ludzi. Klimatyczni uchodźcy – Większość okolicznych ludzi emigruje do Indii – mówi Prodib. – Najbliżej stąd do Kalkuty. Mam tam już kilku wujków, którzy zostali na stałe. Ale największym magnesem dla uchodźców jest stolica Bangladeszu, Dhaka. W 1980 r. mieszkało w niej 3 mln ludzi. Dziś – 16 mln. 70 proc. przybyszów jako główną przyczynę ucieczki ze wsi do stolicy podaje coraz częstsze powodzie, susze i zmiany klimatyczne. Jednym z klimatycznych uchodźców jest niepiśmienna Nurjahan Begum. Ma ok. 60 lat i silny reumatyzm. Leży w prowizorycznym szałasie przykrytym plandeką. Na 36 m kw. mieszka tu osiem osób (Nurjahan, jej córka, syn z żoną i dziećmi). 40-letnia Sajeda, córka Nurjahan, masuje jej stopy. Potem rozciera całe ciało. Nurjahan nie stać na lekarstwa. Te codzienne masaże są jej jedyną pociechą. Rodzina Nurjahan traciła pola uprawne siedem razy. Po każdej powodzi przenosili się w nowe miejsce, na nową wyspę. – Nie mieliśmy co pić, nie mogliśmy nawet nic ugotować – wspomina Nurjahan. – Zmuszałam moje cztery córki, by jadły surową mąkę zmieszaną z wodą z rzeki. Potem wszyscy dostaliśmy biegunki. Topielców nie było jak pochować. Budowaliśmy tratwy i na tych tratwach przysypywaliśmy zwłoki ziemią. W powodziach straciłam dwoje kuzynów i wnuczkę – Nurjahan mówi szybko, jakby chciała wyrzucić z siebie ból, który siedzi w niej od lat. – Kiedyś powodzie zdarzały się co 5–6 lat, nawet co 10–12. Teraz woda wylewa co 2–3 lata. Czasem co r