Duszpasterze brazylijskich faweli

To było zaledwie rok i trochę temu. Zniknęła forsa, gruba forsa. Dlatego kumple Jacksona z Comando Vermelho, jednego z największych narkogangów w Rio de Janeiro, skazali go na śmierć. W światku narko 23-letni Jackson tkwił od dziecka. Najpierw jako klient – pierwszego jointa zapalił w wieku ośmiu lat, a potem jako kluczowa postać sieci sprzedaży marihuany, kokainy i cracku w faweli Aço w zachodniej części miasta. Piął się szczebelek po szczebelku: zaczynał od przynoszenia starszym piwa i papierosów, potem przewoził z punktu do punktu małe i coraz większe dostawy towaru; wreszcie – osobiście odpowiadał za bezpieczeństwo bossa, nieżyjącego już Marquinha. Jackson na wojnie z policją był generałem, który chronił „sztab generalnego” i dowódcę gangu. W starciach z glinami kilka razy mógł zginąć. Na dowód pokazuje bliznę na przestrzelonej kiedyś dłoni. Z niejaką dumą mówi o szacunku, jakim darzyli go mieszkańcy faweli. Dla ludzi z legalnego świata tacy jak Jackson to po prostu bandziory, ale dla tych z nielegalnego świata – a w końcu duża część z 1350 faweli w Rio to nielegalne osiedla – są synami, braćmi, sąsiadami, kolegami, którzy w razie potrzeby pomogą. I Jackson – jak trzeba było – pomagał. Światek gangów to także pole rywalizacji o prestiż, władzę, pieniądze. Jackson czuł od dawna, że niektórych kumpli z gangu raziła jego pozycja. Gdy więc zniknęła forsa gangu, za którą odpowiadał, Jackson nabrał podejrzeń, że to oni mu ją ukradli. Musiał uciekać. Pomogła mama, znająca pewnego misjonarza, też niegdyś członka gangu. Ten z kolei miał kontakt z kimś, kto takich jak Jackson od lat ratuje z kłopotów, a potem próbuje sprowadzać na dobrą drogę. To pastor Andre Assis z zielonoświątkowego kościoła Zgromadzenie Boże (Assembleia de Deus). Odrodzenie z Chrystusem Od 11 miesięcy Jackson przebywa w zamkniętym ośrodku, Instytucie Odrodzenia z Chrystusem w faweli Antares, ok. 70 km na południowy zachód od Rio. Założony przez pastora Assisa ma ponad 10 lat, lecz w tej konkretnie faweli – po przeprowadzce z innego lokum – jest od niedawna. To ogrodzony teren, pełen porozrzucanych wkoło rupieci. Dwa rzędy pokoików-cel skleconych z pustaków, desek, dykty, pokrytych blachą lub czym się da; pośrodku zadaszony pasaż. Letnia kuchnia na świeżym powietrzu, świetlica z telewizorem, kaplica, nic więcej. Aktualnie przebywa tu 50 mężczyzn, w większości młodych. Są wśród nich byli członkowie gangów, uzależnieni od cracku, alkoholicy, bezdomni i inni rozbitkowie losu. Godzą się na 9-miesięczne zamknięcie, w czasie którego pastor Assis z pomocą psychologów, pracowników socjalnych, a także koszarowych reguł, obowiązkowych lektur, pracy i modlitw stara się ich wyciągnąć z piekła na ziemi. Sam pastor też był grzesznikiem, choć o przeszłości opowiada oszczędnie. Czarnoskóry chłopak z ubogiego miasteczka Realengo, który ukończył zawodową szkołę metalurgiczną, zawsze marzył o pracy w policji. Broń, mundur, mocne męskie życie. Szczególnie pociągające były poczucie władzy i okazja do niebezpiecznych przygód. Marzenie się spełniło, ale w nalocie na nocny klub w miejscowości Cabo Frio 22-letni wówczas uczeń szkoły policyjnej Assis sponiewierał nieletniego (co dokładnie zrobił, nie dowiem się). Pech chciał, że chłopak był synem burmistrza i Assisa wyrzucono z policji. Na dobrą drogę – jak opowiada – sprowadziła go Andrea, obecnie żona, dzięki której został pastorem. Od tego czasu minęły ponad dwie dekady. – Rio to piękne miasto, mamy plaże, cudowną muzykę, futbol i karnawał, które przyjeżdżają podziwiać ludzie z całego świata – mówi pastor. – Ale to piękno skrywa chorobę. Jest nią przemoc. Średnio co 80 minut w Rio de Janeiro ginie człowiek – zamordowany lub od zbłąkanej kuli. Po dekadzie względnego spokoju, kiedy z powodu mundialu i olimpiady władze miasta rzuciły przeciwko gangom znaczne siły bezpieczeństwa, w ostatnim roku wróciła fala przemocy. Narkogangi i milicje odzyskują utracone terytoria. Rio i cała Brazylia znajdują się w kryzysie – gospodarczym, politycznym, wszelkim. Państwo jest w odwrocie, wróciła ideologia „człowieku, radź sobie sam”. Assis nie chciał być, jak mówi, jeszcze jednym pastorem, który tylko się modli. Chciał podjąć wyzwanie, jakim jest życie wśród prawdziwych grzeszników – czyż Jezus nie zadawał się ze złoczyńcami? W ten sposób zrodził się pomysł pracy duszpasterskiej wśród narcotraficantes. Assis szybko przekonał się, że wielu z nich to ludzie bogobojni. Mogą zabijać na rozkaz, a nawet dla hecy, ale wobec osoby duchownej niejeden staje się potulną owieczką. Widok pastora z Biblią, słowa modlitwy sprawiają, że wielu odkłada broń (na chwilę). Kto zasługuje na śmierć W internecie jest 5-minutowy filmik, nakręcony przez amerykańską ekipę, na którym widać pastora przemierzającego nocą jedną z faweli i jego wspólne modły z uzbrojonymi narcotraficantes. Pastor mówi, że filmik jest rodzajem prawdy upozowanej: gangsterzy są uzbrojeni na pokaz, modlą się, trzymając karabiny; w tle słychać odgłosy wystrzałów. Na co dzień, bez obecności kamer, modlą się w skupieniu, bez broni, nikt wtedy nie strzela. Rządzą pastor i Biblia. Od początku przeszło 10-letniej wędrówki przez świat przestępczy w fawelach Assis wiedział, że aby im pomóc, musi mieć lokum, w którym mogliby się schronić. Zrodził się pomysł utworzenia ośrodka leczenia i resocjalizacji. Finansowany jest z datków wiernych, a jedna firma wspiera go żywnością. Po latach trudno pastorowi zliczyć narkogansterów – takich jak Jackson – którzy byli zmuszeni uciekać przed towarzyszami występku. Kiedyś jeden taki ukradł własnej bandzie pieniądze. Złapali go i więzili w oczekiwaniu na powrót szefa. Nieszczęśnik czekał de facto na egzekucję. W domu, w którym był uwięziony, znalazł płytę DVD z kazaniami pastora – na obwolucie był numer telefonu. Zadzwonił i błagał o pomoc – zapomnieli odebrać mu telefon, była noc, wszyscy spali. Pastor przyjechał i pomógł mu uciec. Czasem Assis negocjuje z gangami, żeby oddali skradziony łup, powiedzmy, samochód. Używa różnych argumentów: że to złe, że okradli współziomka; a czasem, że lepiej oddać, bo jeśli będzie doniesienie o kradzieży, wkroczy policja i skończy się masakrą. Eduardo C., 36 lat, jeden z podopiecznych pastora, należał do wierchuszki gangu Comando Vermelho w faweli Jacarezinho. Odszedł ze świata przestępczego niczym nieprzymuszony, mimo że – jak mówi – lubił tamto życie: broń, łatwe pieniądze, kobiety na skinienie. Postanowił się wycofać, jak przyznaje, ze strachu. – Widziałem zabitych kompanów. W końcu przyszłaby kolej na mnie. Robił, jak mówi, straszne rzeczy: zabił kilku ludzi, ale ilu dokładnie, nie pamięta. Gangi zastępują na swych terytoriach wymiar sprawiedliwości i Eduardo – niegdyś egzekutor owej gangsterskiej sprawiedliwości – uważał, że lokalny złodziej czy gwałciciel zawsze zasługuje na śmierć. Jeszcze będąc w gangu, zaczął chodzić do kościoła, ale sam nie wierzył, że uda mu się uciec od tego życia. Bo zazwyczaj są tylko dwie drogi: śmierć lub więzienie. Gdy spotkał pastora Assisa, okazało się, że istnieje trzecia droga. Podąża za pastorem od czterech lat, razem z nim szerzy nauki ewangeliczne wśród narcotraficantes, jakim kiedyś był sam. Wkrótce ma się ożenić. – Pastor ma wszędzie przyjaciół. Pomaga wielu z nas znaleźć po wyjściu z ośrodka pracę – opowiada Thiago Vieira, 26 lat, którego Assis zabrał z ulicy i wyciągnął z wieloletniego uzależnienia od cracku. Thiago jest koordynatorem ośrodka i podkreśla, że pomoc pastora nie kończy się wraz z upływem resocjalizacji. – Załatwia dokumenty, bo wielu ludzi ulicy żadnych dokumentów nie miało. Pomaga każdemu z nas odbudować relacje z rodzinami. To jest rekonstrukcja całego życia. Puenta rozmowy z samym pastorem jest jednak zaskakująca. W ciągu ponad dekady przez ośrodek Assisa przewinęło się ponad tysiąc narcotraficantes, drobnych bandytów, nałogowców, ludzi ulicy, różnego rodzaju życiowych rozbitków. Gdy pytam, ilu udało się zresocjalizować na dobre, pastor odpowiada: – Pomyślisz, że to mało, lecz ja sądzę, że to dużo. Piętnastu, może dwudziestu. (Potem pastor skoryguje liczbę na 30, a „żona uważa, że może i 40”). Reszta wraca do dawnego życia. Za każdym człowiekiem, który trafia do ośrodka, kryje się dramatyczna historia: rozbitej rodziny, przemocy domowej, przestępczego sąsiedztwa, przymusowej pracy od dziecka. Wielu innych również chciałoby wydostać się ze świata gangów, ale bez pomocy z zewnątrz to często niemożliwe. Bo lojalność wobec grupy. Bo łatwy pieniądz. Bo ściganie przez policję. Bo brak wykształcenia, by robić cokolwiek innego. – Nie jestem w stanie uratować wszystkich, Rio de Janeiro to wielkie miasto – mówi pastor i porównuje się do kolibra w obliczu pożaru, który robi tysiąc kursów, przenosząc w dzióbku po kropelce wody. Wykonuje swoją część roboty. – Wielu ludziom w Rio nie podoba się to, co robię. Uważają, że takim, jak moi podopieczni, nie należy pomagać, tylko do nich strzelać. Niewielu żołnierzy Franciszka Inna część miasta: obrzeża faweli Jacarezinho, zwane Crackolandią. Istne ludzkie wysypisko. Pod wiaduktem, który chroni przed deszczem, na przestrzeni kilku kilometrów ciągnie się prowizoryczne osiedle uzależnionych od cracku. Szałasy z desek, dachy z folii. Wokoło góry śmieci i smród. Między tym wszystkim snują się wychudzone ludzkie widma, ciała pokryte bliznami, strupami. Co sobotę odwiedza ich grupa katolickich aktywistów społecznych, księży i zakonników. Przynoszą kanapki, napoje, ciastka. Jest wśród nich psycholożka i kilka osób, które potrafią strzyc włosy. W sobotę 18 listopada, w wigilię ogłoszonego przez papieża Franciszka Dnia Ubogich, zjawił się nawet miejscowy kardynał. Jego wizyta wraz z mszą miały być filmowane, mieszkańcy Crackolandii wyrazili zgodę, ale Comando Vermelho powiedziało „nie”. Więc mszę kardynał odprawił około kilometra stąd, w kaplicy przy alei Heldera Camary – brazylijskiego biskupa, który pragnął, by Kościół katolicki był Kościołem ubogim i ubogich. „Gdy daję biednym chleb, nazywają mnie świętym. Gdy pytam, dlaczego biedni nie mają chleba, nazywają mnie komunistą” – mówił abp Camara w czasach dyktatury, gdy on i jego współpracownicy z kręgu teologii wyzwolenia byli prześladowani. Jan Paweł II widział w działalności abp. Camary i jemu podobnych „komunistyczne zagrożenie”. Papież Franciszek próbuje czynić zeń główny nurt Kościoła,