Litwa: rozterki stulatki

Litwa odzyskała niepodległość nad kawiarnią. Na parterze niewielkiej wileńskiej kamienicy przy ul. Zamkowej działała elegancka cukiernia zwana Białym Sztrallem (rodzina Sztrallów prowadziła w mieście i inne kawiarnie, zwyczajowo rozpoznawano je po kolorach wystroju). Na dole kawa i ciastka, na wyższych piętrach lokale wynajmowane chętnym, m.in. organizacji litewskiej. W jej biurze 16 lutego 1918 r. dwudziestka działaczy Taryby, Rady Litewskiej, uchwaliła i podpisała jednostronicowy akt niepodległości, w którym zawiadamiała świat, że Litwa z czystą kartą wznawia działalność. Blask nie ściemniał ani moc nie struchlała, bo trwała jeszcze pierwsza wojna światowa, a Litwę okupowały cesarskie Niemcy. Zresztą teoretycznie kraj stał się monarchią właśnie pod niemieckim protektoratem, z władcą w postaci wąsatego hrabiego Wirtembergii. Pierwszy rząd już republiki i z jako tako realną władzą powstał dopiero w listopadzie, wraz z niemieckimi niepowodzeniami na froncie. Tak skromne narodziny po stu latach nastręczają pewnych trudności organizatorom obecnych obchodów. Długo nie było wiadomo, czy ocalał oryginał tekstu uchwały i podpisany przez wszystkich autorów duplikat. Pierwszy dokument w uznaniu zasług dostał na pamiątkę Jonas Basanavičˇius (szef rady znad kawiarni). Z kolei duplikat powędrował do prezydenckiego archiwum w Kownie, skąd prawdopodobnie w 1940 r. wywiózł go długoletni prezydent Antonas Smetona. Im bliżej było obchodów stulecia, tym intensywniej wzywano do poszukiwań obu wersji aktu, a nuż zawieruszyły się u kogoś na dnie szuflady albo w rodzinnych papierach. Pewien przedsiębiorca zaoferował za oryginał milion euro. Duplikat czeka na odnalezienie, za to wiosną zeszłego roku oryginał odszukał w archiwum MSZ w Berlinie prof. Liudas Mažylis. Dokument był złożony, co wskazuje, że wędrował m.in. pocztą. Można go teraz oglądać w kuloodpornej gablocie w kamienicy kiedyś należącej do Sztrallów, dziś nazywanej Domem Sygnatariuszy. Niestety, Niemcy wypożyczyły akt tylko na pięć lat. Na pomoc wyruszyli więc ojcowie założyciele. W swojej komedii, kręconej z prywatnych pieniędzy, reżyser Oleg Surajev przeniósł w czasie m.in. Basanavičˇiusa i Smetonę, by fiatem multipla spróbowali dotrzeć do Niemiec i odzyskać relikwię. Trudność kolejna wynika z kolizji obchodów. Kilka lat temu Litwa obchodziła tysiąclecie, teraz świętuje stulecie, trzeba jakoś objaśnić, gdzie wyparowało dziewięć wieków. W 2009 r. czczono pierwszą pisaną wzmiankę o Litwie, ale obchody nie do końca wypaliły. Tym razem rząd zamówił wykładnię, co o stuleciu myśleć. Historyk-celebryta prof. Alfredas Bumblauskas, który w programach telewizyjnych prowadzi Litwinów przez meandry ich historii, uznał 16 lutego za najważniejszą datę w patriotycznym kalendarzu litewskim, spina bowiem tradycję starego i nowego państwa, wielkiego księstwa i mniejszej republiki. Przy czym w Wielkim Księstwie Litewskim dominowały klasy wyższe, magnaci, książęta i duchowieństwo, a republikę tworzą wszyscy. – Mówimy, że świętujemy nie datę, ale stulecie. Przez te sto lat Litwę tworzyli zarówno koszykarze, lotnicy, duchowieństwo, lekarze, nauczyciele, nowi rolnicy, przeróżne warstwy społeczne, przedstawiciele różnych narodowości i wyznań – informuje Biruta Zimnicka z sekretariatu rządu, koordynującego obchody. Bez konia, bez szabelki. Skoro 16 lutego jest datą najważniejszą, to oznacza, że nie jest datą jedyną. Litwini świętują kaskadowo. W styczniu wspominają atak Armii Czerwonej z 1991 r. na wileńską wieżę telewizyjną, gdy Litwa definitywnie rozstawała się z Sojuzem, zginęło wtedy kilkanaście osób. W lutym – pierwszą republikańską niepodległość. W marcu jednogłośną decyzję z 1990 r. Rady Najwyższej o niepodległości jeszcze sowieckiej republiki. A i to nie koniec. Na 6 lipca wyznaczono dzień państwowości, pretekstem koronacja Mendoga, jedynego króla, choć nie wiadomo, czy w 1253 r. faktycznie się koronował, podobnie nie jest znana lokalizacja jego siedziby, a co za tym idzie, ówczesnej stolicy. – Charakter obchodów determinuje i to, że zdobycie niepodległości w 1918 r. oraz jej utrwalenie było sukcesem dyplomacji i działaczy emigracyjnych, nie bardzo da się tu wystawić pomnik jednej osobie na koniu z szabelką. Nie bez znaczenia jest też koniec międzywojennej Litwy, która nie zorganizowała zbrojnego oporu, a ostatni prezydent, delikatnie mówiąc, uciekł z kraju i nie został moralnym autorytetem – stwierdza prof. Andrzej Pukszto, politolog i historyk z uniwersytetu w Kownie. I zwraca uwagę, że zaniechano nawet inicjatywy wzniesienia pomników Smetonie i Basanavičˇiusowi. – Stało się tak chyba po części dlatego, że obecny rząd Litewskiego Związku Rolników i Zielonych ma średnio wyrazistą tożsamość polityczną, a ułożyła się tradycja, że głównym gospodarzem litewskiej polityki historycznej jest Związek Ojczyzny, konserwatyści pozostający w opozycji. W roku jubileuszowym miasta, miasteczka i wsie zorganizują ponad tysiąc imprez. 16 lutego Litwę symbolicznie połączy dźwięk dzwonów, które w całym kraju zabrzmią o 12.30. To nawiązanie do pisma „Varpas” (Dzwon), które pod koniec XIX w. budziło Litwinów, przyczyniając się do odrodzenia państwa, a 12.30 jest porą podpisania aktu niepodległości. Nieco wcześniej przed pałacem prezydenckim zostaną podniesione flagi trzech republik bałtyckich, wieczorem oficjalny koncert, w tym premiery nowo skomponowanych utworów. Na głównej ulicy Wilna, prospekcie Giedymina, rozpalonych zostanie sto ognisk. Komunikacja miejska ma wozić bez biletów. Cześć pieśni. Premier Saulius Skvernelis zachęca do wieszania flag, wręcza je w prezencie i namawia, by się nimi obdarowywać. Litwini nie wieszają ich tak masowo jak Amerykanie, specjalizujący się w urządzaniu w ogródkach patriotycznych kapliczek. Nie mają też skandynawskiego bzika na punkcie stawiania przydomowych masztów z łopoczącymi sztandarami. I tu Litwini są w rozterce. Z jednej strony mają flagę narodową, żółto-zielono-czerwoną, przyjętą przez Tarybę też sto lat temu, opartą na wzorach różnych flag z XIX w. Z drugiej strony jest Pogoń, będąca flagą państwową, nadal bardzo popularna, zwłaszcza w najmłodszych pokoleniach. Zgodnie z tradycją Wielkiego Księstwa zakres barw flagi powinien być biało-czerwony, ale w Tarybie uznano, że potrzeba czegoś bardzo litewskiego. Mocnym punktem obchodów ma być święto pieśni i tańca. To wielka ceremonia na ludową nutę, z tradycją wywodzącą się z dwudziestolecia międzywojennego. Co cztery lata z Litwy i ze świata zjeżdżają wtedy zespoły grające, tańczące i śpiewające, kilkadziesiąt tysięcy osób. Kultura ludowa – choć mało kto, zwłaszcza mieszkańcy dużych miast, ma z nią jeszcze szczery związek – traktowana jest ze sporym nabożeństwem, mimo narzekań wielkomiejskiej inteligencji, że piosenki o kwiatkach i ptaszkach trącą cepeliadą. W każdym razie to na wsi przetrwał duch litewskości, na czele z językiem. Na dodatek tzw. śpiewająca rewolucja, rozgrywająca się właśnie na estradach festiwali śpiewaczych w trzech republikach bałtyckich, też przyczyniła się do wyrwania ich ze Związku Radzieckiego oraz wzbudzenia przekonania, że nie można lekceważyć potęgi pieśni. Kulminacją będzie 6 lipca (dzień koronacji Mendoga), gdy o 9 wieczorem Litwa, a wraz z nią rozsiana po wszystkich kontynentach diaspora, zaśpiewa hymn. Na święto pieśni i tańca próbuje dotrzeć Napoleon Szeputis, woźny ze szkoły podstawowej w Kalwarii pod Mariampolem, członek zespołu ludowego i bohater powieści „Litwin w Wilnie” Herkusa Kunčˇiusa, byłego przewodniczącego litewskiego PEN Clubu. Woźny Szeputis bardzo długo nie odwiedzał Wilna, przejmuje się podróżą i występem. Pokonany przez wypijany dla pokrzepienia alkohol i kontuzjowany przez grawitację, uciekłszy ze szpitalnego oddziału ratunkowego, wyrusza na trasę własnej drogi krzyżowej, prowadzonej po dziwnym mieście, w którym „rozkładają się zwłoki różnej rangi litewskich magnatów”. Szeputisem targają nie tylko siły fizyki, ale także tzw. syndrom jerozolimski, znane psychiatrom zaburzenie urojeniowe występujące wśród pielgrzymów i turystów odwiedzających Izrael, którzy zaczynają się utożsamiać z postaciami biblijnymi. Giedymin się osuwa. Nie ma tu przypadku. – W 1918 r. twórcy państwa litewskiego postawili na ważności Wilna, nawiązali do tradycji Wielkiego Księstwa Litewskiego, którego Wilno było duchową stolicą, w jakiejś mierze to kwestia Jerozolimy dla Izraela i Ściany Płaczu – mówi prof. Andrzej Pukszto. I drugie podobieństwo do Izraela: – Litwini stają się narodem diasporycznym, Litwa się wyludnia, coraz więcej dyskutuje się o tzw. Litwie globalnej i sposobach na przyciąganie ludzi z powrotem. Masowe wyjazdy sprawiają, że liczba ludności w blisko trzy dekady spadła z prawie 4 do poniżej 3 mln. Kierunki emigracji są te same co w Polsce, choć Litwini w szybkim tempie jeszcze przenoszą się ze wsi do miast, przyczyniając się do najszybciej postępującego procesu depopulacji w Europie. – Przyszłość? Góra Giedymina się osuwa – fatalistycznie zauważa Herkus Kunčˇius. Budowa otwartego przed kilku laty nowego pałacu książąt litewskich, zrekonstruowanego od piwnicy i fundamentów, doprowadziła do drgań, które rozwibrowały górę. Spowodowały m.in. zapadanie się pochodzących z drugiej wojny światowej, wzmocnionych drewnianymi palami tuneli, przez co wzgórze straciło stabilizację. A na jego szczycie, zaraz na skraju zbocza, stoi symbol nad symbole, ostatnia baszta górnego zamku. Wyludnianie się nie nastraja do optymizmu. Litewska tożsamość ma filologiczną naturę, stąd obawy, by się nie roztopić w angielskim, rosyjskim lub polskim. Pytanie, jak długo jeszcze będą działały litewskie mity. O koszykarzach niemających sobie równych przed wojną w Europie, o pilotach latających wtedy przez Atlantyk. O powojennych partyzantach i leśnych braciach, walczących zbrojnie w epoce Stalina i Chruszczowa z nowym okupantem. Są oczywiście nowe radości, odrodzenie Litwy w latach 90. też było cudem, ale transformacja, zwłaszcza prowadzona do kości prywatyzacja, nie wszystkim się udała. Jest nostalgia za ZSRR, choć uznawani za podejrzanych Litwini nie robili karier, jak Gruzini, a Afganistan to nie była ich wojna, nie stawia się, jak na Białorusi, pomników litewskim weteranom interwencji w Hindukuszu. Po dwóch kryzysach 1998 i 2008 r. narosły nowe nierówności. Niby jedna osoba może posiadać do 500 ha, ale Ramunas Karbauskis, szeregowy poseł stojący na czele partii tworzącej rząd, zarządza 30 tys. ha i firmami o obrocie 400 mln euro rocznie. Są wreszcie, jak wszędzie, tabu, w tym rola w Holo