Macedończycy mają problem z własną tożsamością

Kim byli starożytni Macedończycy? Dla Greków sprawa jest jasna: Grekami. Co prawda kulturę materialną mieli podobną do sąsiadujących z nimi ludów trackich i iliryjskich i, podobnie jak oni, podlegali wpływom helleńskim (a zdarzało się, że Hellenowie nazywali ich barbarzyńcami), ale mówili najprawdopodobniej wariantem greki albo językiem bardzo do niej podobnym. W każdym razie – twierdzą Grecy – na pewno nie byli Słowianami, jak by zapewne chcieli obywatele kraju położonego na północ od nich, który sam siebie nazywa właśnie „Macedonią”. Słowianie, twierdzą Grecy i z historycznego punktu widzenia mają rację, pojawili się w regionie dopiero we wczesnym średniowieczu, więc wara im od historycznej nazwy. I to właśnie ze względu na grecki upór Macedonia, która jakiś czas temu pozowała na transformacyjnego prymusa, ma na razie zablokowany wstęp do UE i NATO, a na forum międzynarodowym znana jest pod mało romantyczną nazwą FYROM (Former Yugoslav Republic of Macedonia – Była Jugosłowiańska Republika Macedonii). Macedończycy, a przynajmniej ci racjonalni, również zdają sobie sprawę, że ich starożytni imiennicy nie byli Słowianami, ale – co często zaznaczają – Grekami też nie byli. Na wydziale historii na Uniwersytecie Cyryla i Metodego w Skopje spędziłem dawno temu sporo czasu, próbując zrozumieć, na czym polega ta macedońska tożsamość, która mnie, Polakowi, wydawała się wtedy przekombinowana. Polacy na przykład, wywodziłem w swojej naiwności i opanierowany swojskością, nie uważają się za Celtów czy Wandalów, choć w sumie by mogli, bo ludy te żyły na terenie obecnej Polski, zanim pojawili się tam Słowianie, z których później ulepili się Polacy. To sprawa Polaków, za kogo się uważają – wzruszono na uniwersytecie ramionami. – Francuzi, lud romańskojęzyczny, nie wypierają się swoich korzeni germańskich, które ujawniają się w nazwie „Francja”, czy galijskich, a Galowie byli Celtami. Słowiańskojęzyczni Bułgarzy nadają swoim dzieciom imiona typu Krum, co nawiązuje do historycznej, tureckiej Bułgarii, choć w obecnej mówi się po słowiańsku. U nas nadaje się imiona typu Aleksander, Filip… Słowianie nie wymordowali wszystkich dawnych Macedończyków, którzy tutaj mieszkali. Mamy prawo również do ich tożsamości. To prawda, czemu nie. Tożsamości, w gruncie rzeczy, są supermarketem, w którym można przebierać i wybierać, do czego chce się – i w jakim stopniu – nawiązywać. Białorusini do momentu wyboru na prezydenta Alaksandra Łukaszenki koncentrowali się na tożsamości ruskojęzycznego Wielkiego Księstwa Litewskiego, a po wyborze tegoż, skupiono się raczej na spuściźnie Białoruskiej SRR. Choć ostatnio widać jaskółki powrotu do „wielkoksiążęcej” tożsamości, ale o przywracaniu historycznego godła (dzielonej z Litwą Pogoni) mało kto obecnie mówi. Rumuni dotąd nie wiedzą, czy koncentrować się na spuściźnie dackiej czy rzymskiej, czego efektem są schizofreniczne, rzymskoidalne kolumny z wilczycą kapitolińską, które stoją w każdym większym mieście kraju i na których widnieją podobizny rzymskiego cesarza Trajana oraz dackiego wodza Decebala, zwalczających się wzajemnie. I tak dalej. Rosja i Ukraina dzielą wspólny mit założycielski (Ruś Kijowska). Polacy, Białorusini i Litwini – wspólnych bohaterów narodowych (Adam Mickiewicz, Emilia Plater) i wielkich książąt. Gdyby od Polski oderwało się, na przykład, Pomorze, mogłoby z powodzeniem nawiązywać do państwowości Pomorzan pod dynastią Gryfitów, tak samo jak obecna Słowacja dokręca sobie historię Państwa Wielkomorawskiego, z którym – cóż poradzić – ma ponadtysiącletnią przerwę narracyjną, ale za to Wielkie Morawy były państwem słowiańskim i należały do niego również słowackie tereny. I tak dalej. Są też, oczywiście, mniej racjonalne głosy: popularna w Macedonii, szczególnie wśród skrajnie prawicowych historyków amatorów (odpowiedniku polskich wyznawców Wielkiej Lechii), opowieść o Macedonii jako o prakolebce nie tylko wszystkich Słowian, ale w ogóle ludzkości. Jednym z dowodów na tę teorię ma być południowosłowiańska nazwa Adriatyku: Jadran, czyli jądro. Jądro świata. Na lewo Słowianie, na prawo – Grecy W Macedonii im bardziej na lewo, tym mniejsze historyczne aspiracje i bliższy powrót do tożsamości raczej słowiańskiej niż starożytnej. W rezultacie w zależności od tego, kto akurat rządzi krajem, tożsamość się kołysze: od Aleksandra do słowiańskich wojów. Mocno prawicowe VMRO-DPMNE, które, z wielką niechęcią, oddało rok temu władzę socjaldemokratom, zdążyło jednak zostawić po sobie wielkie, coraz mocniej gnijące jajo. Aby nikt już nigdy więcej nie podważał starożytności macedońskiego narodu – ani Grecy, ani wrogowie wewnętrzni – w ramach projektu Skopje 2014 nabudowało w centrum stolicy gmachów nawiązujących architektonicznym stylem do starożytności (w podobny sposób, w jaki zamki w Disneylandzie nawiązują do europejskiego średniowiecza, a westernowe miasteczka – do Dzikiego Zachodu). I nastawiało pomników: od Aleksandra Wielkiego (choć w tym rozmachu zabrakło odwagi postawienia kropki nad i, więc wielki pomnik w centrum niewielkiego Skopje nazywa się „wojownikiem na koniu”), Filipa Macedońskiego, imperatora Justyniana i wielu innych. Postawiono Łuk Triumfalny i obłożono brutalistyczne elewacje budynków w centrum białym gipsem, który ma naśladować starożytne marmury. Ten kicz to jest coś, co mamy przeciwstawić Grekom? – jęczeli architekci, bo ta macedońska „starożytność” wygląda pokracznie: pomniki są koślawe, budynki – byle jakie, gipsowe „marmury” nasiąkają wodą, obciekają i gniją. A po upadku rządu VMRO wyszło na jaw, że historyczne dokumenty, przeniesione do nowego, „starożytnego” archiwum postawionego nad brzegiem Wardaru, zagrożone są zniszczeniem, bo po każdym deszczu nasiąkają wilgocią. Chciano efektownie, wyszło – karykaturalnie. Ale Grecy nadal czują się przez tę starożytnawą macedońską tożsamość zagrożeni. Grecka prowincja Macedonia również nawiązuje do tradycji krainy Aleksandra i Filipa. Grecja boi się macedońskiego irredentyzmu w tejże prowincji, w której – notabene – zamieszkuje nadal spora liczba „słowiańskojęzycznych Greków”. Podobnie bowiem jak Węgrzy przed pierwszą wojną nie wiedzieli za dobrze, którzy Słowianie zamieszkują które ich prowincje, gdzie Słowacy, gdzie Serbowie itd., uważając ich wszystkich po prostu za Słowian, tak i Grecy dzielą swoją okolicę na „starych”, „rdzennych” mieszkańców, czyli przede wszystkim siebie, i „nowych”, czyli Słowian – Bułgarów, Macedończyków, Serbów, jeden czort – którzy pojawili się w okolicy niedawno, bo czymże jest tu tysiąc kilkaset lat? I mimo że Grecja trzyma Macedonię w szachu, zabraniając jej wstępu do zachodnich instytucji ze względu na nazwę, niedawno, przy okazji prób osiągnięcia kompromisu na linii Ateny–Skopje, na ulice Salonik i Aten wyszły takie tłumy, których nie widziano na ulicach nawet w trakcie protestów przeciwko unijnej polityce ekonomicznej wobec Grecji. W Atenach, jak twierdzą organizatorzy, protestowało nawet 1,5 mln ludzi. Policja, co prawda, mówi o 140 tys., ale i to wystarczyło, by zamienić plac Syntagmę i okoliczne ulice w morze wściekłych ludzi, zagrzewanych m.in. przez 92-letniego Mikosa Theodorakisa, kompozytora muzyki do „Greka Zorby”. Wiwatowano, gdy mówił, że „Macedonia jest i zawsze będzie grecka”. Krzyczano: „ręce precz od Macedonii”. Zakopać topory i rozmawiać Napięcie w Grecji jest całkiem spore – anarchiści oblali dom Theodorakisa czerwoną farbą, natomiast nacjonaliści wysyłają listy z groźbami śmierci szefowi greckiego MSZ Nikosowi Kotziasowi, jeśli ten pójdzie z Macedończykami na ugodę i pozwoli im zachować w nazwie kraju słowo „Macedonia” w jakiejkolwiek postaci. Wygląda na to, że w ciągu najbliższych kilku miesięcy wlekąca się od czasu rozpadu Jugosławii sprawa i nazwowa prowizorka może zostać rozwiązana. VMRO, z jej obsesją zachowania tożsamości narodowej, nie przepadało za dialogiem (a konflikt z Grecją nie jest jedynym problemem tożsamościowym Macedonii, do statusu narodu państwowego dobijają się bowiem również macedońscy Albańczycy – niektórzy domagają się nawet uzupełnienia macedońskich symboli państwowych o symbolikę albańską), socjaldemokraci natomiast gotowi są zakopać w końcu topory i rozmawiać. A spieszyć się warto, tym bardziej że w Grecji również obecnie rządzi lewicowa, choć populistyczna, Syriza. A takie lewicowo-lewicowe ustawienie to k