Gorzki smak herbaty

Lakśika po raz pierwszy założy dziś sari. I to nie jedno, bo zgodnie ze starym tamilskim zwyczajem podczas ceremonii będzie musiała zmienić strój kilka razy. Pozwoli posmarować sobie twarz pastą z liści neem i polewać się wodą z kurkumą, a później czeka ją cierpliwe pozowanie do dziesiątek pamiątkowych fotografii. Każdy z gości da jej swoje błogosławieństwo i zostawi skromny prezent. Jedwabne sari, które dostała, wolno założyć tylko dojrzałej kobiecie, a Lakśika właśnie się nią stała. Zaraz po pierwszej miesiączce Tamilowie organizują swoim córkom huczne przyjęcia, takie jak to, które lada chwila się zacznie. Dawniej po takim przyjęciu dziewczyna byłaby gotowa do małżeństwa. W dzisiejszych czasach oznacza ono tylko przerwę w zwykłych zajęciach. Ceremonia Dziś niedziela i życie na plantacji koło miasteczka Haputale płynie innym rytmem niż na co dzień. Młodsze dzieci bawią się w chowanego pod małą hinduską świątynią. Starsi chłopcy idą na boisko pograć w krykieta. Kobiety robią w domach generalne porządki, a w niektórych już się roi od gości – w odwiedziny przyjechały rodziny z Kolombo i krewni pracujący tam na budowach. Dom, w którym 15-letnia Lakśika mieszka z rodziną swojego wujka, stoi na skraju osiedla. Jest duży jak na tutejsze standardy: ma trzy pokoje. Mimo to, żeby ugościć wszystkich chętnych, i tak trzeba rozpiąć kawałek brezentu chroniący przed deszczem, a część plastikowych krzeseł wystawić na zewnątrz. Krewni Lakśiki należą do szczęściarzy: chociaż nie posiadają na własność ani kawałka ziemi, to wuj dzierżawi ją, a dom postawił z pomocą sąsiadów. Poza rachunkiem za prąd nie ma żadnych dokumentów potwierdzających prawa do nieruchomości, ale jest w lepszej sytuacji niż ci, którzy sto metrów dalej mieszkają w długich, pamiętających kolonialne czasy barakach. Już zaraz się zacznie. Rodzina jest w komplecie, powoli schodzą się sąsiedzi. Bohaterka wydarzenia znika gdzieś z ciotkami, które w osobnym pokoju mają przygotowane kwiaty i biżuterię, żeby wystroić ją zupełnie jak pannę młodą. Całodzienna impreza będzie kosztowała ponad 100 tys. rupii. To tyle, ile matka Lakśiki, zawodowa zbieraczka herbaty, zarabia na plantacji w pół roku. Najwięcej trzeba wydać na stroje, jedzenie i akcesoria, opłacenie duchownego dokonującego obrzędów i fotografa. Na zorganizowanie uroczystości zwykle bierze się kredyt, a później spłaca się go przez rok albo dłużej. Kokosy Sittou jest tu kimś w rodzaju sołtysa. Sąsiedzi radzą się go we wszystkich ważnych sprawach, a kiedy ktoś stara się o pożyczkę, prosi go o list polecający. Na powszechny szacunek zapracował sobie jako jeden z szefów tutejszego związku zawodowego. Ojciec jego ojca przypłynął na Cejlon w latach 40. XX w. z okolic Pudukkottai w indyjskim Tamilnadu. Należał do ostatniej fali robotników sprowadzonych tu przez brytyjskich właścicieli plantacji. Pierwszą grupę przywieziono, gdy w drugiej połowie XIX w. pewien gatunek grzyba zniszczył tutejsze uprawy kawy i plantatorzy postanowili zastąpić je krzewami herbacianymi. W górach brakowało rąk do pracy, a biedni indyjscy chłopi, którzy u siebie ledwo wiązali koniec z końcem, łatwo dawali się namówić na kilkusetkilometrową podróż w zamian za obietnicę wyciągnięcia z nędzy. Na bogatym Cejlonie obiecywano im kokosy – tak dosłownie opowiada Sittou. Mówiono, że pod krzakami herbaty leżą tu orzechy kokosowe i suszone ryby, po które wystarczy się tylko schylić. Dla tamilskich rolników oznaczało to, że już nigdy nie będą głodni, więc wyruszali ze swoich wsi do portu, wsiadali na statki i płynęli. Na miejscu, po podróży przez cieśninę, a później pieszo przez dżunglę, dostawali niezbędne środki utrzymania, przydział na jedzenie i ciasne mieszkania w długich barakach. Nie wolno im było opuszczać terenu posiadłości, do których zostali przypisani. Wkrótce cejlońska herbata stała się jednym z głównych produktów eksportowych wyspy. Zaczęła trafiać do filiżanek na całym świecie i szybko stała się rozpoznawalną marką. Imperium Brytyjskie przestało istnieć, Cejlon zyskał niepodległość i stał się Sri Lanką. Herbaciane folwarki, początkowo nadal brytyjskie, znacjonalizowano, by później większość przekazać prywatnym firmom – zarządzanym już przez miejscowych Syngalezów. Jedyną istotną dla górskich Tamilów zmianą było to, że mogli teraz podróżować po kraju. Od lat 60. XX w. zaczęli się najmować jako kierowcy, kucharze i pomocnicy w sklepach, ale na prawa obywatelskie i dostęp do takich zawodów, jak nauczyciel, policjant czy urzędnik na poczcie, czekali aż do 1988 r. Plantacyjne osiedla zbytnio się w tym czasie nie zmieniły. Sittou z rodziną aż do 2008 r. mieszkał w baraku zbudowanym przez Brytyjczyków. Było w nim 10 osobnych mieszkanek, każde złożone z jednego pokoju z kuchnią. Zamiast łóżek dzieci miały maty do spania, a jako kołder używało się matczynych sari. – Do dziś zdarza się, że w dwóch pomieszczeniach mieszka po pięć albo dziesięć osób. To siedlisko problemów: alkoholu, przemocy wobec dzieci – mówi Sittou. Ale zamieszkać gdzie indziej nie jest łatwo. Na wszystko – przydział poletka do uprawy warzyw, budowę studni, świątyni albo osobnego domu – potrzebne jest zezwolenie zarządu plantacji i przydział ziemi, bo nikt nie posiada jej tu na własność. W liście pisze się na przykład, że rodzina jest duża, że chce się mieć obok domu kuchnię albo powiększyć pokój. Wcześniej ziemi wystarczało i odpowiedzi przychodziły szybko, ale dziś rozpatrzenie wniosku zajmuje nawet i pół roku. No i trzeba mieć jeszcze pieniądze. Na budowę osiedlowej świątynki mieszkańcy zbierali je przez siedem lat. – Ja z budową domu miałem łatwiej niż inni. Wystąpiłem o przydział gruntu i pozwolono nam go postawić w ogródku, który kiedyś uprawiał dziadek. Sześć lat przed wyprowadzką w ich baraku podłączono elektryczność. Ci, którzy zostali, dzisiaj mają już tam nawet telewizory. Tu i ówdzie ruszyły programy budowy nowych domów. Na przykład w Koslandzie, 25 km od Haputale, gdzie kilka lat temu wywołane przez monsunowe deszcze osuwisko pogrzebało całe plantacyjne osiedle. Część tych, którzy przetrwali lawinę błotną, dostała później własny kąt za darmo, innym zaoferowano kredyt. Praca Lankijski przemysł herbaciany przynosi ostatnio straty. Właściciele plantacji mówią, że to dlatego, że zbieraczki i pracownicy przetwórni za dużo zarabiają i są mało wydajni w porównaniu z tymi w Indiach czy Kenii. Poza tym jest za dużo etatowych pracowników, którym przysługują różne świadczenia: dodatki na ryż i mąkę, za wysługę lat, dopłaty do lekarstw. Mają też płatne urlopy zdrowotne i macierzyńskie. Na Sri Lance brzmi to niemal jak fanaberia, bo podobne warunki mają tylko urzędnicy państwowi. W pismach branżowych i na konferencjach plantatorzy od miesięcy zachwalają więc outsourcing. Liczbę etatowych pracowników zamierzają ograniczyć do minimum, a ziemię wydzierżawić ludziom, którzy będą im później sprzedawali liście. Większość pracowników nie chce na to pójść. Utrata świadczeń oznacza stratę kilku tysięcy rupii miesięcznie –