Dokąd prowadzą tropy w aferze facebookowej

Ta historia ma kilku bohaterów, w większości negatywnych. Największą uwagę skupia założyciel i szef Facebooka Mark Zuckerberg, który po raz kolejny bije się w piersi i przeprasza za brak wystarczającej ochrony prywatności swych użytkowników, wcześniej wystawionych na żer rosyjskich trolli z farmy fejków z Sankt Petersburga. Ale to nie Zuckerberg jest najważniejszym aktorem w tym politycznym thrillerze, choć jego krótkowzroczność pogrąża internetowego giganta, a jego samego pcha przed oblicze komisji śledczych po obu stronach Atlantyku. Ważną postacią tego skandalu – jedną z niewielu pozytywnych – jest Christopher Wylie, 28-letni Kanadyjczyk. Do niedawna ważna postać w zasilanej przez młodych naukowców z uniwersytetu w Cambridge firmie Cambridge Analytica, która z pomocą 50 mln danych użytkowników Facebooka wspierała kampanie Trumpa i organizatorów głosowania za brexitem. Dziś jako whistleblower nie tylko ujawnił brytyjskiemu tygodnikowi „The Observer”, jak te dane zostały zdobyte, a następnie przekute w broń psychologiczną, lecz także opisał rosyjskie powiązania najważniejszych osób w całej aferze. Pobranie pod przykryciem O niektórych wciąż niezbyt wiele wiadomo. Jednym z nich jest Aleksandr Kogan, 32-latek, obywatel USA o dość zagmatwanym życiorysie. To właśnie on stworzył dla Cambridge Analytica aplikację o nazwie thisisyourdigitallife, dzięki której pod przykrywką badań naukowych wydobył dane o milionach użytkowników FB. Operacja, jak na młodego naukowca, była perfekcyjnie przeprowadzona i nie budziła niczyich wątpliwości. Według dokumentów, które Facebook dostarczył telewizji CNN, Kogan prosząc o zgodę na pobranie danych, zapewnił firmę, że jego projekt „jest częścią programu badawczego na wydziale psychologii uniwersytetu w Cambridge”, a zebrane informacje „będą używane do celów badawczych”, a nie komercyjnych. Firma Zuckerberga się zgodziła. Poszło łatwo, bo nie było to pierwsze spotkanie obu stron. W 2013 r. Kogan pod patronatem uniwersytetu w Cambridge i przy wsparciu Facebooka przeprowadził badanie z olbrzymią ilością danych, którego wyniki zostały opublikowane w specjalistycznym wydawnictwie. Niektórzy eksperci podejrzewają, że nie był to początek współpracy. „Nieczęsto Facebook udostępnia taki rodzaj danych. To sugeruje, że ich relacje oparte były na zaufaniu i zaczęły się wcześniej” – twierdzi cytowany przez „Guardiana” Jonathan Albright, medioznawca z Uniwersytetu Columbia. Dlatego gdy użytkownikom została udostępniona aplikacja thisisyourdigitallife, stworzona specjalnie z myślą o wydobyciu ich danych, nie budziło to niczyich zastrzeżeń. Zawierała ankietę, którą Kogan, a precyzyjniej jego firma Global Science Research (GSR) rozesłała z prośbą o wypełnienie. Każdy, kto to zrobił, otrzymywał od 2 do 5 dol., jednak w zamian musiał wyrazić zgodę na udostępnienie danych ze swego profilu. Oznaczało to również – z czego według Wyliego użytkownicy nie zdawali sobie sprawy – wyrażenie zgody na dostęp do danych facebookowych znajomych. Dzięki temu z ok. 300 tys. ankiet Kogan mógł wydobyć dane o milionach osób, które następnie przekazał do Cambridge Analytica. Tam, między innymi rękami Wyliego, stworzono z ich pomocą narzędzie do wpływania na decyzje wyborców, co było ewidentnym złamaniem regulaminów Facebooka. CA szczyciła się, że stworzyła profile psychologiczne wszystkich dorosłych Amerykanów, czyli 220 mln osób. Ale jak stwierdził whistleblower w rozmowie z „New York Timesem”, „reguły nie mają dla nich żadnego znaczenia. Według nich toczy się wojna, dlatego wszystkie chwyty są dozwolone”. Jak wiadomo, kierowany przez wpływowego zięcia Trumpa Jareda Kushnera sztab korzystał z usług CA między lipcem a grudniem 2016 r., płacąc jej prawie 6 mln dol. Wszyscy ludzie Cambridge Współpraca Cambridge Analytica z Koganem miała się rozpocząć w 2014 r., gdy naukowiec zaoferował wycenione później na milion dolarów usługi. Trzeba przyznać – w dość dziwnych okolicznościach, które opisał serwis Vice. Na początku CA była zainteresowana współpracą z innym młodym doktorem psychologii z Cambridge, Polakiem Michałem Kosińskim. Właśnie do niego, gdzieś na początku 2014 r., przyszedł Kogan i, prosząc o zachowanie poufności, powiedział, że firma, z którą jest w kontakcie, jest zainteresowana stworzoną przez niego aplikacją umożliwiającą tworzenie profili osobowościowych użytkowników FB. Kosiński propozycję jednak odrzucił, gdy dowiedział się, o jaką firmę chodzi. Zaczął też podejrzewać, że Kogan zamierza handlować danymi użytkowników FB. Dlatego zerwał z nim kontakt i poinformował o sprawie przełożonych, co – jak pisze Vice – „doprowadziło do poważnego konfliktu wewnątrz uczelni”, który w końcu przysechł, gdy niedługo potem Kosiński wyjechał do USA, gdzie dostał posadę na Uniwersytecie Stanforda. Prawdopodobnie Kogan dowiedział się wystarczająco dużo, by założyć własną firmę i zbudować podobne narzędzie. Tak zwane mikrotargetowanie, poprzedzone stworzeniem dokładnych profili psychologicznych, dało możliwość zastosowania spersonalizowanego przekazu, adresowanego do ściśle wyselekcjonowanej grupy wyborców – głównie tych niezdecydowanych. Na liście klientów CA, która, jak ujawnili dziennikarze, nie stroniła od politycznego szantażu i wykradania maili, znaleźli się też politycy z Indii, Kenii, Kolumbii oraz Nigeryjczycy wspierający kampanię byłego prezydenta tego kraju, którzy – jak informuje „Guardian” – zapłacili za usługę 2 mln funtów. By odpowiedzieć sobie na pytanie, dlaczego szefowie CA myśleli w kategoriach wojny, wystarczy wymienić kilka nazwisk z jej wierchuszki. To słynny Steve Bannon, czyli czołowy przedstawiciel amerykańskiej altprawicy, który zanim objął stanowisko głównego stratega Trumpa, był wiceszefem CA. Robert Mercer, amerykański naukowiec – informatyk, miliarder o konserwatywnych poglądach, który wydał dziesiątki milionów dolarów na kampanie wyborcze republikanów, w tym Trumpa, oraz na kampanię przed referendum w sprawie brexitu. Według Christophera Wyliego kluczową rolę w założeniu CA odegrali również dwaj znajomi Kogana – Tadas Jucikas i Brent Clickard. Pierwszy, Litwin z pochodzenia, doktoryzował się w Cambridge z neurobiologii obliczeniowej, drugi to kolega Kogana z wydziału, również doktor psychologii, z którym zakładali GSR. Dziś Clickard jest partnerem biznesowym Jucikasa. Co jest dziwnego w tych znajomościach? Otóż doktor Jucikas to kolejny naukowiec z Cambridge, który zamiast skupiać się na swych zainteresowaniach związanych z neurobiologią, zakłada kolejne firmy z różnych branż, m.in. big data. „Obecnie produkuje się więcej danych niż kiedykolwiek. Patrzenie na nie przez pryzmat ludzkich zachowań i psychologii może udzielić nam odpowiedzi na pytania, które wcześniej pozostawały bez odpowiedzi” – tak Jucikas reklamuje w serwisie LinkedIn jedną ze swych firm Genus AI (Artificial Intelligence – sztuczna inteligencja). Profil jej działalności jest niemal ten sam co w przypadku CA: „Zbudowaliśmy nowy rodzaj systemu sztucznej inteligencji, który pomaga nam spojrzeć na świat w wyjątkowy sposób. Łączymy wiedzę z dziedzin samouczących się maszyn i sztucznej inteligencji z naszą platformą, która pomaga informować i pozytywnie wpływać na rzeczywisty świat”. Jucikas jest też aktywny na Wschodzie – jedna z jego firm WePower, którą założył wraz z urodzonym na Litwie, ale wykształconym we Włoszech Nikołajem Martyniukiem, zajmuje się energią odnawialną. W profil działalności ma też wpisane hasła „sztuczna inteligencja, kryptowaluty”. Prowadzi interesy m.in. w Estonii. Wielki szacunek dla Putina Firma, której nazwa miała budzić skojarzenia z prestiżowym University of Cambridge, ma więcej grzechów na sumieniu. Szef CA – Alexander Nix – na finiszu kampanii prezydenckiej Trumpa kontaktował się z założycielem serwisu WikiLeaks Julianem Assange’em, oferując pomoc w publikacji maili Hillary Clinton z jej prywatnej skrzynki, której używała do celów służbowych. Choć maile ostatecznie nie zostały ujawnione i nie wiadomo, czy ktokolwiek niepowołany je posiada, sam fakt niefrasobliwego obchodzenia się kandydatki demokratów ze służbową pocztą dał pożywkę Trumpowi, który domagał się postawienia Clinton w stan oskarżenia. CA jest też podejrzewana o pośredniczenie w kontaktach między obozem Trumpa a Rosją oraz o udostępnienie swego narzędzia do mikrotargetowania Rosjanom, dzięki czemu propagandowy przekaz kremlowskich trolli był bardziej precyzyjny, a przez to skuteczny. Skąd te podejrzenia? W 2014 r. firma Niksa nawiązała kontakt z rosyjskim gigantem paliwowym Łukoilem, który uznany za narzędzie wywierania wpływu przez Kreml trafił na listę rosyjskich firm objętych amerykańskimi sankcjami (w Polsce Łukoil jest obecny od lat, pod jego logo działa u nas ponad sto stacji benzynowych). W momencie gdy Moskwa anektowała Krym i rozpoczynała wojnę na Ukrainie, Cambridge Analytica chętnie dzieliła się z menedżerami Łukoilu informacjami o możliwościach, jakie daje mikrotargetowanie i zakłócanie procesów wyborczych. Szczegółowe prezentacje, które Brytyjczycy przedstawili Rosjanom, dotyczyły m.in. operacji psychologicznych, dezinformacji oraz działań mających na celu podburzanie lub zniechęcanie wyborców np. informacjami o popełnianych przez polityków oszustwach. Do czego takie informacje potrzebne są firmie, która handluje ropą i gazem? Nie wiadomo, bo Łukoil milczy. Odpowiedź może tkwić w słowach szefa Łukoilu Wagita Alekpierowa, które wypowiedział w rozmowie z „New York Timesem”: „Mam tylko jedno zadanie związane z polityką: pomagać krajowi i firmie. Nie jestem blisko pana Putina, ale mam do niego wielki szacunek”. Wróćmy do Kogana. Choć od ćwierć wieku żyje poza Rosją, jest dość mocno z nią związany. Na tyle mocno, że pojawiły się podejrzenia, iż jego działalność może mieć charakter agenturalny. Sam Kogan zdecydowanie zaprzecza, ale wiele faktów wskazuje na co najmniej zagadkowe motywacje, którymi się kierował, i decyzje, które podejmował. Dlaczego młody zdolny naukowiec z prestiżowej uczelni ryzykuje swoją karierę, podejmując tak ryzykowne wizerunkowo przedsięwzięcia? Dlaczego, skoro – jak twierdzi – działał zgodnie z prawem, zakończył działalność GSR z końcem ubiegłego roku? Dlaczego wreszcie – zakładając ją, nie zrobił tego sam, tylko sięgnął po pomoc podejrzanej Formation House Ltd.? Ściślej – zarejestrował firmę pod jej adresem w centrum Londynu, który jest jednym wielkim inkubatorem przedsiębiorstw chcących się ukryć przed światem. Jak policzył