Europa ojczyzn: niebezpieczna iluzja

Karykatura z września 1960 r. przedstawia Charles’a de Gaulle’a, który kroczy po dywanie z napisem „Europa”. Trzyma pod rękę innych przywódców państw europejskich – niby są w komitywie, ale dla nich nie ma już miejsca na dywanie. Starają się dotrzymać kroku francuskiemu przywódcy, sami brodząc w kałużach i potykając się o przeszkody. Nic tak dobrze nie oddaje idei Europy ojczyzn de Gaulle’a jak ten stary rysunek. Można oczywiście dowodzić, że francuski przywódca był „konfederalistą”. Że opowiadał się za współpracą międzyrządową jako najlepszym modelem integracji europejskiej, nie chciał tworzenia wspólnych instytucji do rządzenia kontynentem. W końcu, że był za tym, aby rządy, które mają mocny mandat demokratyczny, ustalały wszystko między sobą. Mówiąc wprost: de Gaulle’owi chodziło o odbudowanie francuskiej potęgi po utracie kolonii. Był to pomysł skrojony dla wielkiego państwa z dużymi zasobami. Realizowany, powiedzmy, przez Luksemburg okazałby się mieszanką komedii i nieszczęść. Na innej karykaturze z 1962 r. de Gaulle stoi przed mapą z zaznaczoną całą Europą i podpisem „Europe Française” i tłumaczy współpracownikowi: „Ja ambitny? Ależ mój drogi, gdybym chciał, byłbym już burmistrzem Colombey!”. Chodzi tu o rodzinne miasteczko prezydenta Francji. Już przez współczesnych Europa ojczyzn de Gaulle’a była traktowana z podejrzliwością. Było z nią dokładnie tak samo jak z każdą populistyczną obietnicą, w tym konkretnym przypadku odpowiadającą na zapotrzebowanie zorientowanych prawicowo Francuzów, wciąż żyjących mijającą potęgą państwa. Rysownik podejrzewał zatem prezydenta, że w jego opinii dużo bardziej ambitnym zajęciem niż tworzenie iluzji Europy ojczyzn byłoby prowadzenie Colombey-les-Deux-Églises, w którym mieszkało wtedy kilkuset mieszkańców. De Gaulle zawarł z RFN traktat elizejski, ale blokował rozwój EWG, dążył do uniezależnienia Europy Zachodniej od USA i, co najważniejsze, odpychał Wielką Brytanię od integracji. Liczył, że odwróci bieg dziejów. Jego wizja nigdy się nie ziściła. Jak to jednak bywa z tego rodzaju niedopracowanymi pomysłami, przeżyła swego twórcę i ostatnio ma się coraz lepiej. Część polskich prawicowych radykałów z zazdrością spogląda na zachodnich i środkowoeuropejskich pobratymców. Ostatnio miłośnikiem Europy ojczyzn stał się Viktor Orbán. Ale my chcemy Europy „Problem” z Polakami jest jednak taki, że wciąż ponad 80 proc. z nich opowiada się za członkostwem w Unii Europejskiej, która w wielu aspektach jest zaprzeczeniem idei Europy ojczyzn. Jeden z ideologów obozu rządowego napisał nawet, że byłoby dobrze schłodzić proeuropejskie nastroje w Polsce. Pobudzenie w naszym społeczeństwie wątpliwości wobec Unii byłoby władzy na rękę. PiS mógłby się wówczas przedstawiać jako ten, który jest w centrum pomiędzy radykalnymi przeciwnikami Unii a euroentuzjastami. W takiej pozycji uplasował się Orbán i wiele lat sprawnie ją wykorzystywał. Kolejny „problem” z Polakami jest jednak taki, że pomimo starań obozu władzy poparcie dla Unii nie chce topnieć. I tu stara iluzja de Gaulle’a jest jak znalazł. Pozwala imitować europejską debatę w Polsce – ktoś mówi „Europa ojczyzn” i czuje się zwolniony z realistycznej dyskusji o sprawach, które faktycznie leżą na stole: polityce obronnej czy regionalnej. Z drugiej strony dla ucha proeuropejskich Polaków hasło Europa ojczyzn brzmi znakomicie. Zestawienie dwóch słów, za które Polacy przez pokolenia gotowi byli dać naprawdę wiele, rozgrzesza z konieczności przedstawiania głębszych analiz i powiedzenia, jak my siebie w tej Unii widzimy w przyszłości. Jak domek z kart Wśród polityków PiS trudno znaleźć takich, którzy nie powtarzaliby frazesów o Europie ojczyzn jako czymś atrakcyjnym dla Polski. Oto tylko kilka przykładów. Była premier Beata Szydło: „Powinniśmy budować zjednoczoną Europę ojczyzn. Wszyscy w UE jesteśmy partnerami i tak powinniśmy się traktować”. Mateusz Morawiecki: „Widzę silną Europę militarnie i gospodarczo, Europę suwerennych państw, które decydują na poziomie narodowym i współpracują ze sobą na zasadzie budowy silnego i jednolitego rynku”. Jarosław Gowin: „Zjednoczona Europa albo będzie – jak chcieli jej ojcowie założyciele – Europą ojczyzn, suwerennych państw narodowych, albo, pod ciężarem utopijnego i opresyjnego dążenia do budowy europejskiego superpaństwa, rozsypie się jak domek z kart”. Jako zwolennik Europy ojczyzn przedstawia się też Ryszard Czarnecki, który snuje na ten temat dłuższe rozważania: „Bardziej precyzyjnym terminem byłaby »Europa narodów«, która – jako projekt polityczno-społeczny, ma o wiele większe perspektywy przetrwania niż jakieś »federalne superpaństwo« w postaci Stanów Zjednoczonych Europy”. Tylko Jarosław Kaczyński na pytanie „Rzeczpospolitej”: „Co powinno pozostać w sferze kompetencji UE?”, oczywiście w takim jej wymarzonym wariancie, odpowiada: „Wszystko to, co jest potrzebne do istnienia wspólnego rynku”. I dopowiada trzeźwo: „On sam się nie ureguluje, do tego potrzebna jest Unia”. Charakterystyczne, że w gruncie rzeczy jego słowa to bardziej zawoalowane poparcie dla dzisiejszego kształtu Unii niż szukanie jakiejś Europy ojczyzn. Eurorealizm Gaullistowska Europa ojczyzn to pomysł na silną Francję w latach 60. ubiegłego wieku. Jeśli ktoś chce współcześnie używać tego sloganu, musi wcześniej realistycznie opowiedzieć, co właściwie chce osiągnąć, ale w interesie Polski i ponad pół wieku później. Ta praca nie została wykonana. Już pobieżna lektura wypowiedzi polityków PiS wskazuje, jakimi mitami obrosło pojęcie, które w czasach de Gaulle’a było nie tyle realnym programem politycznym, ile rodzajem zaklęcia z zakresu psychologii politycznej. Z Europą ojczyzn politycy PiS najczęściej wiążą takie przymioty, jak „dojrzały eurorealizm” czy po prostu: „realizm”. A przeciwstawiają je „federalizmowi”. Tymczasem wystarczy minimalne doświadczenie polityczne, choćby na szczeblu Colombey czy Brzeszcz, by rozumieć, że dla Polski wariant Europy, w której jesteśmy połączeni gospodarczo, nie ma ceł, nie ma granic, ale też nikt tego politycznie nie pilnuje, to bujda na resorach. To dopiero jest pomysł na Europę wielkich państw, Europę niemiecką czy jakąkolwiek inną! Z pewnością daleką od realizacji polskich interesów. Kto, jeśli nie Komisja Europejska, ma pilnować wolności konkurencji, swobód gospodarczych, otwartego rynku? Czy naprawdę polscy realiści sądzą, że najsilniejsze państwa dotrzymają wszystkich zobowiązań bez politycznego nadzoru? Paradoks suwerenności Zwolennicy Europy ojczyzn powiedzą, że przecież Komisja w końcu dopuściła budowę Gazociągu Północnego. Pytanie tylko, czy z tego wynika, że lepiej byłoby dla Polski, żeby Komisji nie było, czy żeby wreszcie zaczęła wykonywać swoje uprawnienia lub jeśli potrzeba, nawet je powiększyła i – wbrew Niemcom osłaniającym niemieckie firmy – zatrzymała gazociąg? Nazwijmy to testem Gazociągu Północnego. Nieco upraszczając, pozwala on najlepiej odpowiedzieć na pytanie, za jaką Europą naprawdę jesteśmy i jaka jest w naszym narodowym interesie. Mechanizm Europy ojczyzn działałby tak: silne państwa nie respektowałyby zobowiązań, najmniejsze państwa podpinałyby się pod silne i w coraz większym stopniu stawały ich satelitami. A średnie, takie jak Polska czy Hiszpania, miałyby coraz większe kłopoty. Zwolennicy Europy ojczyzn za bożka mają „czystą suwerenność”, która oczywiście w politycznej przyrodzie nie występuje. Problem polega jednak na tym, że opinia publiczna jako pewnik przyjmuje ich kluczowy komunał: że interesy narodu najlepiej zaspokaja choćby małe, ale suwerenne państwo, jakich wiele powstało w Europie po 1918 i po 1991 r. Tu błędem jest nierozróżnianie formalnego statusu państwa (formalnie suwerenne może być choćby Piaseczno) od rzeczywistej pozycji państwa. Tylko połączenie tych dwóch elementów daje siłę. Posiadanie jedynie pierwszego może być zawodne. Największym orędownikiem poglądu, że sama suwerenność załatwia sprawę, jest premier Węgier. Podczas ostatniej wizyty w Budapeszcie pokazał on premierowi Morawieckiemu mapę sprzed I wojny światowej, wiszącą w jego gabinecie. Podczas konferencji prasowej zaskoczony Morawiecki nie zdążył choćby zapytać, dlaczego n