Czy Polacy mówią jednym językiem

Agnieszka Krzemińska: – Polszczyzna jest bardzo różnorodna. W końcu slangowi młodzieży daleko do języka literackiego. Czy polski składa się z wielu podjęzyków? Barbara Pędzich: – Niemal każdy w zależności od sytuacji używa różnych wariantów polszczyzny, ale stwierdzenie, że jej odmiany środowiskowe czy zawodowe są osobnymi językami, jest uproszczeniem. One różnią się głównie słownictwem, a cechy gramatyczne czy brzmieniowe dzielą z językiem narodowym. Dlatego mówimy o socjolektach. A nie dialektach, slangach i żargonach? Pojęcie socjolekt jest pojemniejsze, bo nazywa wszelkiego typu środowiskowe odmiany języka i pozwala je traktować jako twory funkcjonalnie zbliżone do dialektów. Tak jak dialekty świadczą o geograficznym zróżnicowaniu polszczyzny, tak socjolekty o społecznym. Z kolei żargonami określa się zwykle języki grup utajniających swoją działalność, np. przestępców, a slangami – odmiany powstałe w wyniku spontanicznej twórczości językowej, m.in. studencki. Są jeszcze profesjolekty, czyli zawodowe odmiany polszczyzny. Coraz hermetyczniej? Na przykład dość niezrozumiała dla innych korpomowa korpoludków? Jeśli od kogoś pracującego w korporacji usłyszymy „czif ekaunt pojechał na biznes tripa” zamiast „główny księgowy wyjechał służbowo”, to jesteśmy świadkami typowego użycia profesjolektu. Każdy z nas należy do różnych grup koleżeńskich czy zawodowych, którym polszczyzna ogólna nie wystarcza do skutecznej komunikacji. Dlatego używamy wielu odmian języka – po prostu ułatwiają nam one porozumiewanie się w różnych sytuacjach i środowiskach. Czyli zadaniem socjolektu jest również tworzenie wspólnoty? Tak, wspólny język bardzo jednoczy grupę. Pozwala jej członkom na swobodną wymianę informacji, ale jest też środkiem ekspresji lub wyrażania odrębnego światopoglądu. A skoro bywa zrozumiały tylko dla niektórych osób, daje im poczucie wyjątkowości czy nawet wtajemniczenia. Według językoznawcy Stanisława Grabiasa w socjolektach najpełniej odbija się zasada wzajemnej zależności między społeczeństwem a językiem: nie tylko grupa tworzy język, ale też język jest bytem warunkującym istnienie grupy. Tak jest w przypadku języka paralotniarzy, którym się pani zajmowała? Początkowo był dla mnie zupełnie niezrozumiały, co tak mnie zaintrygowało, że postanowiłam go poznać i od tego właśnie zaczęło się moje zaciekawienie socjolektami. Gdy spędziłam kilka godzin na startowisku z moim bratem, który czekał na warunki do lotu, dowiedziałam się, że „krawat” to nie element stroju, lecz zaplątanie się paralotni w linki, „coś mocniejszego” to nie napój alkoholowy, ale silny wznoszący prąd powietrza, a „ptasi móżdżek” to w tym środowisku komplement. Paralotniarze mają też wyjątkowo rozbudowane słownictwo dotyczące pogody. Uwzględnia ono zjawiska, których zwykły użytkownik języka nawet nie dostrzega, a które podczas lotu doświadczane są bardzo intensywnie. To kolejna istotna funkcja socjolektu – służy on do opisywania i interpretowania tych elementów rzeczywistości, które są ważne dla danej grupy. To nawiązuje do idei językowego obrazu świata, która zakłada, że to, w jaki sposób widzimy świat, wiąże się z językiem, który wykorzystujemy do jego opisu. To prawda, a właśnie dzięki socjolektom ogląd pewnego wycinka rzeczywistości może być bardziej wnikliwy, np. w słownictwie łowieckim jest dużo nazw części ciała różnych zwierząt, w slangu studenckim określeń związanych z uczeniem się i zdawaniem egzaminów, a stali bywalcy siłowni mają kilkanaście określeń bicepsa, np. bic, bicek, bicho, biszkopt, buła, jabłuszko. Prof. Jerzy Bartmiński powiedział, że językoznawca może mieć duszę ogrodnika albo botanika. Ten pierwszy pielęgnuje swój ogród i usuwa chwasty, by rosły w nim tylko pożądane rośliny, ten drugi cieszy z każdej nowej roślinki. W socjolektach językowa wyobraźnia nie ma granic. Językoznawca o duszy ogrodnika nie mógłby być badaczem socjolektów, bo ich rozwojem nie da się sterować. Tylko ci, którzy je tworzą, mają na nie wpływ. A są one rzeczywiście wdzięcznym obiektem badań i przykładem nieograniczonej pomysłowości w wymyślaniu nowych słów. Coraz mniej zrozumiale? No tak, ale czasami rozmowa z osobą posługującą się euroslangiem czy korpomową może niewtajemniczonym sprawiać kłopoty. Czy socjolekty, zbliżając ludzi wewnątrz grupy, nie wykluczają reszty? Zdarza się, że słownictwo środowiskowe używane w niewłaściwy sposób utrudnia komunikację, zwłaszcza kiedy ktoś nadużywa profesjonalnego żargonu w komunikacji z osobami, które go nie znają. Gdy informatyk mówi, że trzeba zdownloadować nowe fonty, a fryzjer pyta, czy klientka woli degażowanie czy piórkowanie, można poczuć zagubienie. Bywa też, że takie fachowe określenia są jasne, ale wywołują efekt humorystyczny, na przykład gdy dostaje się mandat za „niemanie świateł” albo gdy czyta w raporcie policyjnym opisującym dzień poprzedzający czyjąś śmierć, że rano denat udał się do pracy. Bariery w komunikowaniu się Polaków wynikają w dużym stopniu z tendencji do nadmiernej profesjonalizacji codziennej polszczyzny, w której coraz częściej niespecjaliści używają specjalistycznych określeń. Już nikt się nie dziwi, że w reklamach mówi się o bioretencji magnezu, syntezie włókien kolagenowych czy indeksie glikemicznym. Czyli różnice w wykształceniu sprawiają kłopoty komunikacyjne? Od współczesnego odbiorcy wymaga się dużych kompetencji językowych, ale on nie zawsze jest w stanie nadążyć z opanowaniem trudnego słownictwa specjalistycznego, które dotyczy nawet codziennych zjawisk, a co dopiero nauki. To jednak nie przeszkadza wielu osobom nadużywać profesjonalnych określeń, często po to, żeby się popisać ich znajomością. Ostatnio takim modnym słowem stał się czasownik implementować i chociaż jest on terminem informatycznym, to niektórzy używają go, kiedy mówią o wprowadzaniu jakiegokolwiek nowego rozwiązania, np. zaimplementowałem sobie w ogródku zraszacz. Niektórzy sprawnie posługują się wieloma socjolektami – idą do pracy, gdzie posługują się korpomową, potem na siłkę, na której włącza się im socjolekt pakerski, a wieczorem siadają do komputera, by grać, co też wymaga znajomości odpowiedniej mowy. Czy jest to ta sama umiejętność co przechodzenie z języka polskiego na angielski? Badacze wielojęzyczności przechodzenie z jednego języka na drugi nazywają przełączaniem kodu, ale lawirowanie między kilkoma socjolektami nie jest tym samym. W wypadku języków obcych potrzebne jest przestawienie się nie tylko na inne słownictwo, ale też na inną gramatykę i fonetykę, a opanowanie nowej odmiany środowiskowej dotyczy najczęściej tylko słownictwa. Coraz bardziej po angielsku? Znacznie większy kłopot z płynnym przechodzeniem z jednego socjolektu na drugi człowiek ma w językach obcych. Każdy język ma swoje socjolekty, co utrudnia opanowanie go w stopniu, który by nas satysfakcjonował. Można się co prawda zadowolić znajomością słownictwa ogólnego i wystarcza ono do porozumiewania się w większości sytuacji, ale nie poznamy konkretnej społeczności dogłębnie bez przyswojenia sobie jej języka. Na szczęście wielu słów można się nauczyć spontanicznie w naturalnych sytuacjach komunikacyjnych. Mój bratanek marynarz, który niedawno wrócił z rejsu, opowiadał, że błyskawicznie nauczył się wielu słów używanych przez hiszpańskojęzycznych członków załogi. Nauczenie się socjolektu w obcym języku przychodzi nieraz łatwiej niż opanowanie jego odmiany podstawowej, bo czasem ważniejsza jest komunikacja w pewnym środowisku niż wypowiadanie się na tematy ogólne. To dlatego szkoły językowe organizują kursy angielskiego biznesowego czy prawniczego. Ten, kto jedzie pracować w kuchni, będzie się uczył profesjolektu gastronomicznego, a student slangu uczelnianego i języka dziedziny, którą studiuje. Swoją drogą angielski przebojem wdziera się do polszczyzny. Nie boi się pani, że w końcu ją zniszczy? Faktycznie sporo zapożyczamy z angielskiego i nie zawsze są to zapożyczenia potrzebne, ale nie obawiam się, że będzie to miało zgubny wpływ na polszczyznę. Żaden język nie jest samowystarczalny, a polski zawsze był pod silnym wpływem innych języków i mimo to nadal nim mówimy. Zresztą my te anglicyzmy zgrabnie dostosowujemy – odmieniamy po polsku, upraszczamy ich wymowę, nawet tworzymy od nich nowe słowa, a więc nabierają one cech naszego języka i nie są już tak całkiem obce. Irytujące jest natomiast bezmyślne zastępowanie nimi rodzimych wyrazów, np. ktoś zamiast zbierać informacje, robi risercz, a zamiast skupiać się na czymś, wciąż się na tym fokusuje. Młodzi ludzie równie sprawnie stosują anglicyzmy, jak lawirują między socjolektami, które stale ewoluują. Czy coś z nich zostanie? Słownictwo środowiskowe zmienia się bardzo szybko. Dotyczy to zwłaszcza języka młodzieży, która odczuwa potrzebę nieustannego odświeżania go. Dlatego tworzą serie coraz to nowszych wyrazów mających to samo znaczenie co określenia powstałe wcześniej, ale ciekawszych czy zabawniejszych, gdyż slang młodzieżowy nie znosi nudy. Jest w nim na przykład około stu słów i zwrotów o znaczeniu myśleć, rozumieć, np. chwytać, czaić, ogarniać, kminić, trybić czy jarzyć. Ogromny wpływ na dynamikę zmian językowych ma internet, który ułatwia porozumiewanie się różnych środowisk, a więc sprzyja powstawaniu nowych socjolektów. Ale pamiętajmy, że te zmiany nie obejmują całego słownictwa środowiskowego, część wyrazów utrzymuje się w nim przez lata. Wiele słów socjolektów weszło do języka użytkowego, a nawet literatury. Czy granica między językiem użytkowym a literackim coraz bardziej się zaciera? Rzeczywiście, nie ma dziś między nimi tak ostrej granicy jak kiedyś, choć polszczyzna nadal jest zróżnicowana w zależności od tego, kto, kiedy i w jakich okolicznościach jej używa. Mamy też normy poprawnościowe, które odróżniają wzorcowe użyc