Muzyka na dworach polskich królów

Poza pewnością, że pierwsi Jagiellonowie kochali muzykę, niewiele wiemy o utworach granych na ich dworach. Do Krakowa wraz z nimi dotarły wpływy ruskie, skoro widzimy lutnistów o imionach Andrejko, Chodka, Katoka, Łukian, Moskwa, Podolan, Steczko. Ostatnia żona króla, Zofia Holszańska zwana Sońką, radowała się muzyką, utrzymując klawicymbalistę Mikołaja (Nicolaus). Czy był to Mikołaj z Radomia, najwybitniejszy polski kompozytor średniowiecza, nie jesteśmy pewni. Wiemy natomiast, że urodzenie przez Sońkę w 1424 r. wyczekiwanego potomka uczcił właśnie Mikołaj z Radomia, który komponował muzykę polifoniczną w stylu burgundzkim. W „Biblii królowej Zofii” natrafiamy też na nazwę polskie gęśle, upowszechnione w Europie przez niemieckich kronikarzy jako polnische Geige. Z Polską związane są też skrzypice, które upowszechniły się od połowy XV w. jako czterostrunowe skrzypce o kwintowym stroju. Ich niezwykła barwa zawładnęła niebawem Europą. W XVI/XVII w. Martin Agricola i Michael Praetorius za najlepszych skrzypków uważali muzyków pochodzących właśnie z Polski. Zygmunt Jagiellon, przebywając na dworze brata – króla węgierskiego w Budzie, godzinami słuchał smętnych pieśni ruskich wykonywanych przez lutnistę Czuryłłę. Gdy został koronowany w 1507 r. na polskiego króla, stworzony przezeń zespół muzyków wojskowych składał się z tradycyjnych grajków oraz kapeli janczarskiej. Zygmunt pocieszał też ucho śpiewami kościelnymi, ale pomimo wyraźnego zamiłowania do muzyki nie stworzył zwartego zespołu. Zatrudniał rozmaitych muzyków: flecistów, lutnistów, harfistów, bandurzystów, klawicymbalistów i organistów. Natomiast jego żona Bona, tak bardzo pragnąca tchnąć ducha włoskiego w naród nad Wisłą, sprowadziła własną kapelę. Na muzyce znała się wyśmienicie, sama grała na kilku instrumentach i śpiewała. Zatrudniła w swej kapeli także Polaków. Muzyczne potrzeby dworu królewskiego wzrastały. W czasach ostatnich Jagiellonów „muzycy dworscy przeważnie zaliczani byli do służby” – napisała Elżbieta Głuszcz-Zwolińska. Po wybudowaniu kaplicy na Wawelu w 1540 r. Zygmunt Stary polecił zorganizować kapelę rorantystów. Funkcjonowali oni obok muzyków świeckich. Dzięki wsparciu ostatnich Jagiellonów mogły zabłysnąć wybitne talenty Krzysztofa Borka, Wacława z Szamotuł, Mikołaja Gomółki, Walentego Bakwarka, Johannesa Bastona. Wacław z Szamotuł i Mikołaj Zieleński, o którego życiu tak niewiele wiemy, są wręcz uznawani za najwybitniejszych kompozytorów polskich przed Fryderykiem Chopinem. XVII-wieczny kronikarz Szymon Starowolski był pewien, że „gdyby losy pozwoliły mu [Wacławowi] żyć dłużej, z pewnością nie potrzebowaliby Polacy zazdrościć Włochom Palestriny, Lappiego, Viadany”. A były to wielkie nazwiska: Giovanni da Palestrina uważany jest za Bacha renesansu… Zygmunt August, ostatni z rodu Jagiellonów, kontynuował ojcowską tradycję. Wiemy też, że Barbarze Radziwiłłównie, wielkiej miłości Zygmunta Augusta, życie umilał śpiewak i lutnista Jerzy Jasińczyc. „W latach 1507–1572 za Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta przewinęło się przez dwór królewski z pewnością kilkuset muzyków; w aktach dworu zanotowano ich przeszło 200, wśród nich właściwie wszyscy liczący się w owym czasie muzycy i kompozytorzy” – pisze Katarzyna Morawska. Muzyczną kapelę po Zygmuncie Auguście i Stefanie Batorym przejął w 1587 r. Zygmunt III Waza. Zamiłowanie do muzyki miał po matce Katarzynie Jagiellonce, która zapewne zadbała, aby królewicz grał na cytrze i klawicymbale. Rozbudzony muzycznie Zygmunt jeszcze przed koronacją w 1587 r. docenił kapelmistrza Krzysztofa Klabona, który stanął na czele zreorganizowanej gruntownie w 1595 r. kapeli 25 muzyków kameralnych i dyszkantystów. Ich nazwiska zostały wymienione w nowej ordynacji dworskiej, podobnie jak 12 trębaczy i dwóch bębnistów mających na zewnątrz anonsować władcę. Król wydawał na orkiestrę ponad 5,5 tys. florenów rocznie. Panowanie Wazów stało się okresem wielkiego rozwoju muzyki w Polsce. Zygmunta III wręcz oskarżano, że „przy lutni i pieniu/wspartą panienkę miewał przy ramieniu”, co miało dotyczyć jego rzekomo kazirodczych związków z siostrą Anną, luteranką, również wielką miłośniczką muzyki i śpiewanych psalmów. Wedle oszczerców, muzyka na dworze młodego Wazy miała niebezpiecznie zmiękczać obyczaje. Do 1594 r. Zygmunt III i jego otoczenie rozkoszowali się twórczością znakomitych muzyków i wokalistów polskich, jak Tobiasz z Sandomierza czy ksiądz o potężnym basie Jerzy z Wierzbkowic. Jednakże w muzyce pojawiły się nowe trendy. Oprócz tradycyjnych form kościelnych i kameralnych, na dworze zaczęto grać muzykę sceniczną połączoną z baletem i alegorycznym teatrem. Ponadto, wraz ze wzrostem potęgi Rzeczpospolitej, król chciał gościć najsłynniejszych muzyków włoskich na swym dworze. Jak pisał Paweł Piasecki w „Kronice” z 1648 r., Zygmunt III „wielkim kosztem sprowadził z Włoch wielu znamienitych muzyków i w słuchaniu ich symfonii …szczególne miał upodobanie”. Rosnące wydatki na muzyków budziły niechęć: nawet nuncjusz papieski wytykał królowi, „że jeśliby te pieniądze, które JKMość wydaje na muzyków, zostały spożytkowane na potrzeby szwedzkie, nie doszłoby do tak złego stanu” jak splądrowanie przez luteran katolickiego klasztoru w Vadstena w Szwecji. Na szastanie pieniędzmi przez króla zżymać się będą również rokoszanie w 1606 r. dowodząc, że „na same tylko muzyki do 40 tys. florenów na każdy rok wychodzi; jeszcze się z nas naśmiewają i niejaką potencyą nad nami biorąc, nami pogardzają i lekce poważając”. Rokoszanie mieli na myśli muzyków z Italii. Obowiązki kapelmistrza muzyków włoskich w grudniu 1595 r. objął Luca Marenzio, autor utworów mszalnych oraz licznych słynnych madrygałów na 5 i 6 głosów. Zygmunt III tak pilnie się wsłuchiwał w teksty śpiewanej liturgii, że gdy muzycy coś opuścili, „natychmiast wysyła do niech wiadomość, żeby następnym razem nie robili podobnych opuszczeń” – pisał biskup Alessandro Riccardi. Po Marenzio, który zmarł w 1599 r., kapelmistrzostwo nad 38 muzykami objął Asprilio Pacelli. Rodzynkami polskimi w tym włoskim cieście muzycznym stali się kornecista Jerzy Szymonowicz (Symonides) oraz skrzypek, kompozytor i architekt Adam Jarzębski z Warki. Z ziem Rzeczpospolitej pochodzili dyszkantyści wykonujący partie kobiece. Do nich dołączyli włoscy kastraci. Mecenat królewski sprawił, że na dworze warszawskim występowali nie tylko artyści z Włoch i austriackiego Grazu, ale i teatry elżbietańskie z Anglii, gdzie tekst przeplatał się z muzyką. Po śmierci Pacellego kapelmistrzostwo objął w 1624 r. Giovanni Francesco Anerio, autor mszy polichóralnych. W składzie kapeli dworskiej pojawiło się wtedy więcej Polaków. Za czasów Anerio w karnawale 27 lutego 1628 r. wystawiono w Warszawie operę „Galateia” „z wystawnymi intermediami, maszynerią i podobnymi rzeczami, sprowadziwszy w tym celu pewnego inżyniera z Mantui” – jak napisał kardynał Francesco Barberini. Królewicz Władysław IV Waza, syn Zygmunta III, od małego obcował z wybitnymi utworami i wykonawcami: jako 10-latek tańczył w balecie i stał się, podobnie jak rodzice, miłośnikiem Melpomeny. Wysłany w podróż incognito w 1625 r. już we Florencji spotkał się z nowym dlań gatunkiem sztuki zwanym dramma per musica, czyli teatrem muzycznym. Były to w istocie początki opery, która z Władysławem przedostała się szybko do Polski. Królewicz usiłował ściągnąć do kraju słynnego Claudia Monteverdiego. Przyjemną nowością dla Władysława stało się też słuchanie kobiecych głosów – mniszek w klasztorach lub Adriany Basile-Baroni i jej dwóch córek, którym obiecał pracę na dworze. Plany te przekreśliła zaraza szerząca się w Polsce latem 1625 r. Królewiczowi udało się jedynie zabrać do Polski 15-letniego kastrata, słynnego Baldassare Ferriego, który zrobi ogromną karierę na dworze warszawskim, sztokholmskim, wiedeńskim i londyńskim. Po śmierci ojca Władysław IV w 1632 r. powołał na maestro di capella Marco Scacchiego, muzykującego wcześniej w Polsce jako skrzypek. Ślub króla z Cecylią Renatą Habsburżanką ściągnął w 1637 r. do Warszawy wspaniałych śpiewaków i wreszcie śpiewaczki, co nieco wstrząsnęło duchowieństwem i bogobojną szlachtą polską, wykluczającą udział kobiet nie tylko w liturgii, ale i przedstawieniach publicznych jako źródło grzesznych myśli. Zakochany w operze król urządził w Zamku Królewskim pierwszą stałą salę teatralną. Ogromną – 23 września 1637 r. wystawiono w niej pięcioaktowy dramat muzyczny „La S. Cecylia”, który okazał się trudną próbą nie tylko dla uszu, ale i siedzeń publiczności, gdyż trwał przez „siedm godzin w noc”. Tekst owej dramma przeplatały muzyczne intermedia. Rok ten i następny stał się w Warszawie festiwalem sztuk muzyczno-scenicznych z udziałem największych sław artystycznych ówczesnego świata. Znając upodobania króla, Scacchi skomponował muzykę do dramma o Helenie, która niestety nie przetrwała do naszych czasów, podobnie jak inne jego opery i balety, po których nie pozostał żaden ślad. Król tak bardzo doceniał twórców tego rodzaju dzieł, że Virgillio Pucitellemu, autorowi co najmniej 8 librett, „dla pobudzenia i umocnienia jego gotowości i pilności rozk