Katowice 1939 - wrześniowy dramat

Wilhelm Szewczyk, rodowity Ślązak z Rybnickiego, wspominał: „Na granicy pękały strzały. Często słyszeliśmy je w naszej Czerwionce. To dywersanci niemieccy napadali na polskie budki strażnicze. Byli na granicy dwa razy nieustraszeni powstańcy śląscy i sprali tamtych porządnie w lesie nieborowickim. To były takie przedwstępne turnieje i one nie wróżyły nic dobrego. W pociągach mówiło się o wojnie, o uciekających Żydach i o »gorolach«. Ten i ów przezornie zapisywał się do tajnej Jung-deutsche Partei. Koledzy moi, niektórzy zakonspirowani Niemcy, słuchali moich pogadanek, czytali moje wiersze i mówili: »Wiluś, Wiluś, co się z tobą stanie?«. Nie czułem właściwego sensu tych słów, bo nie przypuszczałem, żeby moi najlepsi koledzy nosili w wewnętrznej kieszeni kamizelki legitymację hitlerowską. Tysiące ludzi uciekało na tamtą stronę. Kobiety z dziećmi uciekały od pełnych mis, mężowie od dobrze płatnych robót, kupcy od bogaciejących składów, nikt ich nie prześladował, nikt ich nie obrażał, psychoza, masowa psychoza!”. Na Opolszczyźnie, po niemieckiej stronie granicy, zbiegom ze Śląska Abwehra zapewniała utrzymanie i przeszkolenie na wojskowych poligonach Freikorpsu Ernsta Ebbinghausa. Pod jej protektoratem specjalizowali się w dywersji i sabotażu. Wielu z nich, jako wsparcie piątej kolumny, znalazło się na Śląsku jeszcze przed inwazją. Pozostali wkroczyli 1 września nad ranem. Szli w awangardzie hitlerowskiego najazdu, a tuż za nimi postępowały dywizje Landwehry i SS. Jednym z nich był gefrejter Werner Haucke. „Dla mnie, rodowitego bytomianina, w latach polskiego panowania wielokrotnie zmuszonego służbowo odwiedzać miasto Katowice i boleśnie odczuwającego hańbę polskiej okupacji tego niemieckiego kraju, szczególnie wzniosłym uczuciem było doświadczać teraz, jako ochotnik w szeregach niemieckich oddziałów, spotkania z niemiecką ludnością Katowic. Radość tych ludzi, niewolonych przez prawie dwa dziesięciolecia, była olbrzymia. Teraz otaczali nasze samochody, zasypując je dosłownie kwiatami i słodyczami” – zwierzał się młody nazista. Weterani dawnych trzech powstań i ich synowie znów decydowali się poświęcić życie w obronie swojej ojcowizny. Znów, z bronią w ręku, naprzeciw siebie wyszli dawni sąsiedzi, źli i dobrzy znajomi, a nawet krewniacy. W ciągu kilku pierwszych dni września zginęły setki mężczyzn, kobiet i dzieci, a wśród ofiar najwięcej było autochtonicznych Ślązaków. Dzień pierwszy W piątek, 1 września 1939 r., słońce nad doliną Rawy stanęło w zenicie i przygrzewało niemiłosiernie. Zrobiło się upalnie, a w powietrzu czaiło się coś przygnębiającego. W ciągu dnia ogłoszono 11 alarmów powietrznych. Po raz pierwszy syrena na katowickim drapaczu chmur zawyła o 5 nad ranem. Samoloty Luftwaffe zbombardowały lotnisko na Muchowcu, koszary wojskowe i drogi na peryferiach. Od strony Chorzowa i Mikołowa przybywało ludzi z wózkami i tobołami na plecach. W poczekalniach dworca kolejowego harcerki prowadziły punkt wyżywieniowy i pomocy sanitarnej dla osób udających się do pociągów ewakuacyjnych. Radioodbiorniki nie szczędziły słów pociechy, przypominając o sojuszniczych obietnicach Francuzów. Animuszu nie brakowało skautom i gimnazjalistom. Bojowy nastrój panował wśród dopiero co zmobilizowanych kompanii Wojska Polskiego. Dzień drugi Sobota. Wszyscy już wiedzieli, że dywizje Wehrmachtu z trzech stron oskrzydlają obszar Górnego Śląska, a oddziały niemieckiej Landwehry, wchodzące w skład Grenzschutzu, dowodzonego przez gen. Georga Brandta, zbliżają się do miasta. Tu i ówdzie zaczęli się ujawniać Niemcy ze swastykami na rękawach, ale górowała jeszcze nadzieja. Około południa rozeszła się wieść, że gen. Edward Rydz-Śmigły, wódz naczelny polskich sił zbrojnych, zaakceptował decyzję o dyslokacjach Armii Kraków, a w związku z tym także o ewakuowaniu na wschód wojskowej Grupy Operacyjnej Śląsk, strategicznych instytucji i kadr administracji państwowej. W głębi kraju miała się uformować nowa linia frontu.   Michał Grażyński, wojewoda śląski, odbył pożegnalne spotkanie z liderami organizacji społecznych i kierownikami urzędów publicznych, na którym był też obecny Emanuel Tomanek, główny komendant Straży Obywatelskiej, oraz komendanci miast mających kierować obroną cywilną. Wojewoda osobiście kierował sztabem ewakuacyjnym cywilnej ludności Śląska. Około południa, po naradzie z głównodowodzącym oraz z gen. Janem Jagmin-Sadowskim i oficerami Grupy Operacyjnej Śląsk, uwzględniając coraz gorszą sytuację na linii frontu, zadecydował o przeniesieniu swoich biur i kancelarii z Katowic do Mysłowic. Po zabezpieczeniu pomieszczeń i gmachu Urzędu Wojewódzkiego o godz. 15.30 Grażyński, jako ostatni z pracowników, wraz ze swoim adiutantem udał się do nowej siedziby. Tam dowiedział się o czekającej go rządowej nominacji na stanowisko ministra informacji i propagandy RP. (W poniedziałek, 4 września, gdy kapitulowali ostatni obrońcy miasta nad Rawą, Grażyński przebywał jeszcze w Chrzanowie, do którego zbliżali się Niemcy. Następnego dnia przejmował już ministerialne agendy w Warszawie). W tłumie uciekinierów, jaki około południa w sobotę wyruszył z Katowic, znaleźli się liderzy organizacji patriotycznych, weterani powstań śląskich, endecy, chadecy, socjaliści, komuniści i antyfaszyści, duchowni, księża i rabini. Wiedzieli, że znajdują się na listach proskrypcyjnych, jakie przygotował i aktualizował Hans Lukaschek. Każdy posterunek policyjny, każda placówka związana z gestapo i rozpoczynająca działalność po przekroczeniu polskiej granicy posiadała Sonderfahndungsbuch Polen – księgę gończą z dokładnymi wykazami przeciwników skazanych na represje. Umieszczono w niej 8700 nazwisk, w tym ok. 1000 osób pochodzących ze Śląska. Ci, którzy znaleźli się w tych wykazach, a nie zdążyli opuścić swoich domów, trafili do obozów koncentracyjnych lub zostali zamordowani. Większość uchodźców zatrzymywała się w Krakowie lub okolicach, a gdy Niemcy zajmowali także Małopolskę, władze polskie ustanowiły tam tajnego pełnomocnika na tereny Krakowskiego i Śląska – mjr. Kazimierza Kierzkowskiego. Już w trzecim dniu inwazji hitlerowskiej, w porozumieniu z radą miejską, PCK i Caritas, rozpoczął organizowanie pomocy uchodźcom śląskim, a kilkanaście dni później, z grupą oficerów pozostających w podwawelskim grodzie, utworzył zakonspirowaną wojskową Organizację Orła Białego. W sobotę po południu ulicami Katowic zaczęły się toczyć końskie zaprzęgi i samochody obładowane ludźmi z tobołami. Chodnikami szły gromady uciekinierów, a jezdnią karne kolumny Wojska Polskiego. Wszyscy wchodzili w ulicę Marszałka Piłsudskiego i kierowali się w stronę Sosnowca bądź Mysłowic. Na ostatnie szeregi maszerujących żołnierzy posypały się kule. Z poddasza Deutsche Bank przy Piłsudskiego strzelali agenci Abwehry. Gdy miasto opuszczało polskie wojsko i policja, na ulice wkroczyły patrole weteranów powstań śląskich i harcerzy, aby pełnić funkcję Straży Obywatelskiej. W tym samym czasie dywersyjne grupy Freikorpsu, rekrutujące się głównie spośród deutschschlesierów, przeszkolonych na poligonach Opolszczyzny, zajmowały kolejne miejscowości i peryferyjne osiedla Katowic, ale noc z soboty na niedzielę była jeszcze spokojna. Dzień trzeci W niedzielny poranek, 3 września, w Śródmieściu było cicho jak makiem zasiał, lecz do podmiejskiego Załęża wkroczyli już niemieccy frejkorzyści. Grupą szturmową dowodził Truppenführer SA o pseudonimie Wulfen. Jednym z jego przybocznych był Georg Joschke, przed wybuchem wojny właściciel katowickiej firmy meblarsko-przewozowej i funkcjonariusz tutejszej Jungdeutsche Partei, późniejszy kreisleiter, a więc szef katowickiej NSDAP, który zasłynął z okrucieństw i mordów na polskich przeciwnikach. Pamiętali go sąsiedzi z ulicy Słowackiego i Młyńskiej. On ich także pamiętał, a na niektórych miał oko. Spod kościoła w Załężu ruszyli dalej i wyparli Polaków aż do placu Wolności w Katowicach. Po krótkiej potyczce zapanowała cisza. Joschke mógł już wpaść do swego mieszkania vis-à-vis wieżowca pracowników dyrekcji kolei państwowych. Plac znalazł się pod kontrolą Freikorpsu. Wszystko wskazywało na to, że obrońcy Katowic skapitulowali i opuścili Śródmieście. Tego dnia, zgodnie z wytycznymi kanclerza Hitlera, na ulicach górnośląskiej metropolii miała się odbyć defilada zwycięstwa niemieckich sił zbrojnych. Oczekiwano nadejścia forpoczty 239 dywizji piechoty zmobilizowanej w Opolu przez gen. Ferdynanda Neulinga. Pierwsze oddziały wkroczyły od strony Kamionki i Katowickiej Hałdy. Na plac Wolności i ul. 3 Maja wylegli katowiccy Niemcy, sympatycy brunatnych koszul i każdy, kto sprzyjał piątej kolumnie. W oknach powiewały flagi ze swastyką. Młode Niemki nie szczędziły żołnierzom kwiatów, smakołyków i pocał