Jak narodziła się zimowa turystyka

Zaczęło się od biznesowego zakładu. Oto jesienią 1864 r. Johannes Badrutt, właściciel hotelu Kulm w St. Moritz, w południowo-wschodniej Szwajcarii, umówił się z szóstką swoich brytyjskich letników, że jeśli wrócą do doliny Engadyny i nie będzie pięknej pogody, to zwróci im za podróż i pobyt. Anglicy spędzili w St. Moritz całą zimę – od Bożego Narodzenia po Wielkanoc – i niemal zawsze świeciło tam słońce. Do kraju wrócili zadowoleni i w londyńskich salonach zaczęli opowiadać, jak wspaniale jest w szwajcarskich górach zimą. Temat podchwyciły gazety. W ten sposób wśród europejskich klas wyższych narodziła się moda na wyjazdy do Szwajcarii o tej porze roku, a w efekcie: zimowa turystyka i sporty alpejskie. Wcześniej Szwajcaria i całe Alpy były uznanym miejscem wypoczynku socjety – tyle że jedynie latem. Przyczyny były prozaiczne. Zimą wiele miejsc śniegi odcinały od świata, a hotelarzom trudno byłoby zapewnić gościom należyty standard (w tymże St. Moritz elektryczne oświetlenie pojawiło się dopiero w 1878 r. podczas kolacji wigilijnej w hotelu Kulm właśnie). Nie było też wielu pomysłów na atrakcyjne spędzanie czasu w zaśnieżonych górskich osadach. Owszem, już w latach 30. XIX w. biolog i miłośnik przyrody Franz Hugi organizował dla przyjaciół zimowe wycieczki w góry Grindelwaldu. Z kolei w połowie stulecia pastor z Wallis Johann Imseng – ku oburzeniu niektórych, a zdumieniu bodaj wszystkich wiernych – zjeżdżał na nartach po stokach w parafii. A w wiosce Sils Maria pochodzący z Czech stolarz Hnantek próbował prócz mebli robić narty – raczej dla hobby niż zarobku. Większość jednak biednych i prostych mieszkańców alpejskich dolin, choć góry znała doskonale, traktowała je pragmatycznie – jako miejsce wypasu bydła i owiec. Letników z zagranicy, którzy wyprawiali się na szlaki wyłącznie po to, by podziwiać krajobrazy bądź wspinać na skały, szwajcarscy górale uznawali najwyżej za nieszkodliwych dziwaków. Zimą tym bardziej nie sport był im w głowie: myśleli, jak przetrwać z rodziną w trudnych warunkach. W efekcie pierwsze nieliczne gospody w Alpach działały jedynie latem. Dla bardziej przedsiębiorczych właścicieli musiało to być frustrujące – taki Johannes Badrutt przeprowadził się z miasta, jakim wtedy było Chur, do odległej górskiej osady w nadziei nowego życia i zarobku. Zachwyt grupki brytyjskich gości alpejską zimą i udowodnienie przez Badrutta, że hotelarski biznes da się prowadzić cały rok, okazały się przełomem. Naśladowców znaleźli i odważni Anglicy, i odważny hotelarz. Niemal w tym samym czasie w Davos praktykę lekarską otworzył dr Alexander Spengler. Kiedy odkrył, że w wysokich Alpach mało kto cierpi na gruźlicę, postanowił założyć sanatorium dla chorych z reszty kontynentu. Pacjentom sugerował, że terapia musi być systematyczna, więc trwać także zimą. Kuracjusze, zwłaszcza ci nieco podleczeni, często się jednak nudzili (genialnie opisał to Tomasz Mann w „Czarodziejskiej górze”). Szukali więc atrakcji – prócz flirtów mogły być nimi zabawy parasportowe (i je obrazowo uwiecznił niemiecki prozaik). W 1870 r. brytyjscy goście założyli w Davos klub łyżwiarski. Potem powstało tam pierwsze naturalne lodowisko w Szwajcarii – do dziś największe tego rodzaju w Europie. Sport to także rywalizacja. Na jej potrzeby w 1872 r. Anglicy (znowu!) zbudowali w St. Moritz sztuczny tor saneczkowy. Odbył się tam też pierwszy w Alpach turniej curlingowy. Kurort stał się atrakcyjny nawet dla konkurencji – na imprezy łyżwiarskie przyjeżdżali goście z Wiednia. Moda na zawody okazała się kolejnym punktem przełomowym. W 1882 r. John Symonds (Anglik, a jakże!) wytyczył tor saneczkowy z Davos do Klosters. To na nim zostały rozegrane pierwsze oficjalne międzynarodowe zawody saneczkarskie. Wkrótce w miasteczku sensacją zostały przywiezione przez jednego z amerykańskich kuracjuszy dwuczęściowe sanki, którymi można sterować. St. Moritz odpowiedziało wyścigami w skeletonie na legendarnej później trasie Cresta Run oraz pierwszym meczem hokeja w Szwajcarii. Rywalizacja trwała więc i między kurortami. Oczywiście w szwajcarskich Alpach coraz popularniejsze stawały się także narty. Te bowiem budziły powszechne już zaciekawienie – m.in. w związku z wyczynem Fridtjofa Nansena, który w 1888 r. przeszedł na nich Grenlandię. Niedługo potem angielscy (!) turyści zademonstrowali sztukę skrętów mieszkańcom Grindelwaldu, a w Glarus spróbował jej (na własnoręcznie wykonanym sprzęcie) płk Christoph Iselin. Właśnie tam powstanie pierwszy w Szwajcarii klub narciarski. W 1894 r. sir Arthur Conan Doyle z grupą rodaków wyruszył na nartach z Davos na Parsenn. Autor opowieści o Sherlocku Holmesie okaże się z czasem jednym z najaktywniejszych i najskuteczniejszych propagatorów tej dyscypliny oraz zimowej Szwajcarii. W Zermatt narty rozsławiali przybysze z Niemiec. To od nich na pierwszych w kraju grupowych kursach uczyli się jeździć miejscowi przewodnicy górscy, chcąc poszerzyć ofertę o wyprawy zimowe. W 1904 r. 16 klubów założyło Szwajcarskie Stowarzyszenie Narciarskie. Rok później w Glarus odbyły się pierwsze w kraju zawody w różnych dyscyplinach zimowych – obserwowało je aż 6 tys. kibiców. Śmiałkowie próbowali ponadto skoków i skijöringu, czyli jazdy na nartach za koniem. W St. Moritz ktoś wpadł na pomysł, by areną takiego wyścigu uczynić zamarznięte jezioro pod miastem. W 1911 r. na stokach Crans-Montana Brytyjczyk Arnold Lunn zainicjował pierwszy oficjalny bieg zjazdowy w Alpach – Roberts of Kandahar Challenge Cup. Do turystycznego boomu przyczynił się również spektakularny rozwój szwajcarskich kolei. Jest niebywały nie tylko z racji tempa, ale przede wszystkim poziomu technologicznego oraz przełomu mentalnościowego, jaki musiał towarzyszyć przedsięwzięciu. Celem było przecież m.in. skomunikowanie północnej części kontynentu z południową i to przez Alpy, a więc zbudowanie sieci połączeń w nader trudnych warunkach geologicznych, hydrologicznych i klimatycznych. Areną budowy były wysokie i dzikie góry, pełne przepaści, rwących potoków i innych przeszkód naturalnych. Uwzględnić trzeba było także konieczność zapewnienia przejezdności szlaków w zimie – nie tylko odśnieżanie torów, lecz i zabezpieczenie ich oraz samych pociągów przed lawinami. A był, przypomnijmy, dopiero przełom XIX i XX w. Przedsięwzięciem zajęła się firma prywatna, wspierana przez również prywatne banki. Do pracy zostali najęci głównie robotnicy z nieodległych Włoch. To oni kuli tunele w skałach, budowali mosty nad urwiskami, a wreszcie układali na alpejskich zboczach tory. Tym samym spełniali wizję inżynierów – i marzenia hotelarzy z górskich kurortów. W rezultacie bowiem od 1890 r. z północy Europy można dojechać pociągiem do Davos (przez Landquart), a od 1904 r. – do St. Moritz (via Chur). Prócz samej podróży tą trasą, uznawaną przez UNESCO za element światowego dziedzictwa kulturowego, skalę przedsięwzięcia najlepiej uzmysławia wizyta w Muzeum Kolejnictwa na dworcu w osadzie Bergün, niegdyś jednej z baz epokowej inwestycji. Niemal równocześnie w St. Moritz zaczął kursować elektryczny tramwaj, a w Davos – kolejka na Schatzalp, znanego z sanatorium (również opisanego w „Czarodziejskiej górze”). W końcu w St. Moritz i Mürren kolejki górskie powstały specjalnie z myślą o turystach zimowych, którzy mogą si