Lawrence z Arabii: szpieg, rebeliant, dyplomata

Pałac Buckingham był 30 października 1918 r. świadkiem niespotykanego w historii brytyjskiej monarchii skandalu. Orszak dygnitarzy i dworzan w uroczystych strojach oraz zasiadająca na podium para monarsza – wszyscy oczekiwali tajemniczego bohatera pustynnej wojny. Wchodząc do sali balowej, 31-letni Thomas Edward Lawrence zwrócił uwagę na stojącego u stóp tronu lorda szambelana trzymającego atłasową poduszkę, na której spoczywał Order Imperium Brytyjskiego. Co niespotykane, uroczystość zorganizowano tylko z myślą o nim, ponieważ król Jerzy V chciał się przyjrzeć człowiekowi, który pomógł Brytanii rzucić na kolana imperium osmańskie. W chwili gdy wszystkie oczy zwrócone były w jego kierunku, Lawrence zbliżył się do tronu i cicho, prawie szeptem, poinformował króla, że odmawia przyjęcia odznaczenia. Podróżnik Lawrence, zanim stał się przywódcą okrutnych arabskich klanów, był nieśmiałym i małomównym studentem Oksfordu. Choć nie pochodził z klas wyższych, liczył, że dzięki wykształceniu będzie mógł wykonywać jedyny godny dżentelmena zawód, jakim było uczestniczenie w zarządzaniu Imperium Brytyjskim i tym samym w przewodzeniu światu. Uważająca się za awangardę współczesnej cywilizacji Wielka Brytania oferowała w tym zakresie wielorakie możliwości. Już jako dziecko Lawrence zaczytywał się w historii krucjat do Ziemi Świętej. Ta pierwsza chłopięca fascynacja doprowadziła go później na Bliski Wschód. W 1909 r., mając 21 lat, wyruszył do rządzonej przez Turków Syrii w pieszą wędrówkę szlakiem zamków krzyżowców. Samotnie przebył niemal 1,6 tys. km. W czasach jego wyprawy rządy imperium osmańskiego na Bliskim Wschodzie trwały już czwarty wiek. Zapatrzeni na Zachód tureccy paszowie, choć byli muzułmanami, mieli niewiele względów dla kultury Arabów. Ale właśnie spotkanie z mieszkańcami Syrii, ich gościnność w połączeniu z tradycyjnym, ascetycznym trybem życia okazały się dla Thomasa na tyle ekscytujące, że zapragnął tam wrócić. Po studiach wziął udział w brytyjskiej wyprawie archeologicznej. Zarządzając setkami Arabów najmujących się jako siła robocza przy pracach wykopaliskowych, Lawrence nauczył się miejscowego języka, zgłębiał lokalne zwyczaje, poznawał zależności między klanami. Szpieg W 1914 r. imperium osmańskie, stając po stronie Niemiec, znalazło się w obozie wrogów Wielkiej Brytanii. Znajomość języka, obeznanie w lokalnej kulturze i swoista empatia w stosunku do Arabów sprawiły, że Lawrence stał się naturalnym kandydatem do służby w wywiadzie. Początkowo strategia Wielkiej Brytanii na bliskowschodnim teatrze wojny ograniczyła się do obrony Egiptu, a przede wszystkim Kanału Sueskiego przed zakusami Stambułu. Z tego powodu młody oficer wywiadu pierwszych 12 miesięcy konfliktu spędził, studiując mapy regionu oraz, jak sam opisywał, „zmagając się z brytyjską biurokracją wojskową”. Lawrence był zdania, że Brytyjczycy powinni zastosować przeciw Turcji niekonwencjonalną strategię wygrywania wewnętrznych podziałów i podburzania arabskich peryferii przeciw tureckiemu centrum. Rozumiał w pełni, że największą przeszkodą na drodze do realizacji tego planu są skłócone od wieków arabskie klany. Kiedy poznał Fajsala z rodu Haszymitów, syna wpływowego szarifa Mekki (opiekuna świętych miejsc islamu), dostrzegł w nim przywódcę zdolnego zjednoczyć zwaśnionych Beduinów w walce przeciw Turkom. Lawrence pisał, że Fajsal jest co prawda „porywczy, dumny i niecierpliwy, ale ma tyle osobistego magnetyzmu i werwy, że jest prawdziwym bożyszczem tłumów (…). Ma wielkie ambicje i potrafi je urzeczywistnić”. Haszymici cieszyli się szacunkiem, ale ich ambicje polityczne były znacznie większe. Marzeniem rodu było wykroić z imperium osmańskiego własne – arabskie – królestwo. Partyzant 6 czerwca 1916 r. Haszymici i ich stronnicy dali sygnał do rozpoczęcia arabskiej rewolty. Garnizony tureckie były atakowane tak długo, aż wyparto je z Mekki i Medyny. Powstańcom zagrażał jednak silny korpus stacjonujący w Syrii. Lawrence wiedział, że Beduini, choć odważni, nie mają szans w starciu z nowoczesną armią, zaproponował więc, by atakowali linie zaopatrzeniowe wroga, absorbowali jego uwagę, odciągając jak najwięcej jego sił od frontu na półwyspie Synaj. Ten samorodny talent wojenny szybko zorientował się, że derwisze – jak nazywał wojowników Fajsala – ze względu na znakomitą znajomość terenu, mobilność i wytrzymałość są urodzonymi partyzantami. „Beduin na swym wielbłądzie jest jak okręt na morzu, jest samodzielną jednostką, mogącą działać niezależnie od innych, niezwiązaną wytkniętymi szlakami komunikacyjnymi: zaskakując przeciwnika, zadaje ciosy, odrywa się i znika pośród piaszczystych bezdroży” – pisał w swoich wojennych wspomnieniach „Siedem filarów mądrości”. W połowie 1917 r. wojska Fajsala i Lawrence’a w śmiałym ataku zdobyły Akabę. Upadek portu przypieczętował wyparcie Turków z terytorium Arabii i otworzył drogę do najazdu na Syrię. Cechą, która wyróżniała Lawrence’a spośród współczesnych funkcjonariuszy imperium, było traktowanie Arabów jako równych sobie, a nawet ostentacyjny podziw dla ich kultury. Ubrany w arabską galabiję, z twarzą ogorzałą od słońca, żył i walczył jak Beduin. Jeśli nawet arabscy sojusznicy nie ufali mu w pełni i uważali go za ekscentrycznego dziwaka, to był niewątpliwie dziwakiem potrzebnym – gwarantował bowiem wsparcie Imperium Brytyjskiego. Pomimo sukcesów siły Lawrence’a i Fajsala odgrywały drugorzędną rolę. Arabskie powstanie było jedynie lokalną partyzantką zasilaną ludźmi lojalnymi wobec Haszymitów. Główny ciężar spoczywał tymczasem na wojskach gen. Edmunda Allenby, który najpierw wyparł Turków z półwyspu Synaj, a w grudniu 1917 r. zajął Jerozolimę. Brytyjczycy – angażując do walki kilkaset tysięcy żołnierzy – nie widzieli więc powodu, aby uwzględniać polityczne oczekiwania Fajsala i jego klanu w zamian za wsparcie w postaci garstki wojowników. Ostatecznie o przyszłości Arabii zadecydowano w Paryżu i Londynie bez udziału samych Arabów. Rebeliant Stronnicy Fajsala, którzy chwycili za broń przeciw Turkom i oczekiwali od Anglików zgody na niepodległość ich ziem, gorzko się rozczarowali. Bliski Wschód stał się polem rozgrywki między Wielką Brytanią a Francją. Imperialna logika była nieubłagana: straty poniesione podczas Wielkiej Wojny były wystarczającym powodem, aby żądać rekompensaty terytorialnej. Umowa, która podzieliła to, co miało być niepodległą Arabią, między mocarstwa kolonialne, była dziełem brytyjskiego dyplomaty sir Marka Sykesa oraz jego francuskiego kolegi François Georges’a Picota. W maju 1916 r., mając za nic lokalne struktury, podziały etniczne, religijne czy językowe, Sykes i Picot zdecydowali, że Londynowi przypadnie dzisiejsze terytorium Iraku, Jordanii i Izraela, a Paryż zadowoli się władzą nad Syrią i Libanem. Porozumienie Sykes-Picot unieważniało wszystkie obietnice złożone przez Brytyjczyków Fajsalowi. Lawrence, walcząc ramię w ramię z Arabami, coraz wyraźniej dostrzegał, że zasługują oni na więcej niż los kolonii. Z jednej strony był człowiekiem imperium i chciał zapewnić swojej ojczyźnie zwycięstwo. Z drugiej czuł więź z Beduinami i liczył, że pomoże im wywalczyć niepodległe arabskie królestwo. Póki trwała wojna, Lawrence robił wszystko, aby wzmocnić pozycję Fajsala w rozgrywce o przyszłość Arabii. Zdradził mu ustalenia paktu Sykes-Picot, zachęcał, by na czele swoich wojsk wkroczył do Syrii i włączył się do ofensywy na Damaszek, stanowiący – jak wyobrażał sobie Lawrence – polityczne centrum przyszłego Królestwa Arabskiego. We wrześniu 1918 r. korpus Allenby’ego znalazł się u bram miasta, a kiedy załoga turecka skapitulowała, tłumy na ulicach witały Fajsala jako wyzwoliciela. Do decydującego spotkania między gen. Allenbym a Fajsalem doszło 3 października w hotelu Victoria. Brytyjczycy oficjalnie poinformowali go o ustanowieniu francuskiego protektoratu nad Syrią. Fajsal uznał to za zdradę i według naocznych relacji „wzburzony opuścił budynek”. Rozgoryczony Lawrence poprosił o urlop i wrócił do domu. Szybko zorientował się, że w Anglii sprawa Arabów jest przegrana. I dlatego odmówił przyjęcia Orderu Imperium Brytyjskiego.  Postanowił jednak walczyć dalej. Prosto z Londynu pojechał do Paryża, gdzie podjął ostatnią próbę odwrócenia biegu wydarzeń. Dyplomata Szansą na uratowanie choć części idei państwa arabskiego była konferencja pokojowa w Wersalu. Lawrence wszedł w skład arabskiej delegacji, której głową był Fajsal. Przywiózł ze sobą nową mapę Bliskiego Wschodu, z własnymi propozycjami bardziej sprawiedliwych granic. Odnaleziona dopiero w 2005 r. i wystawiona w londyńskim Imperial War Museum, przyznawała kontrolę nad rozległymi terytoriami dzisiejszej Syrii i Jordanii Fajsalowi. Brytyjczycy mieli zadowolić się Irakiem, a Francuzi Libanem. Jego plan nikogo jednak nie interesował. Dla Paryża i Londynu umowa Sykes-Picot była zbyt korzystna, a kolonialny podział Bliskiego Wschodu został przypieczętowany. Sfrustrowany Lawrence zżymał się w liście do przyjaciela: „Namówiliśmy ich [Arabów] do śmiertelnej walki. W zamian daliśmy tylko obietnice, które okazały się kłamstwem”. Osta