Jak starożytni Rzymianie radzili sobie z uchodźcami

W siódmym roku panowania boskiego Klaudiusza (48 r. n.e.) rzymski senat był miejscem burzliwej debaty. Senatorowie głośno protestowali przeciw dopuszczeniu do swojego grona członków arystokracji galijskiej. Według Publiusza Korneliusza Tacyta nie przebierano w słowach: „Czy w samym Rzymie, a nawet Italii nie ma dość starożytnych i godnych tego zaszczytu rodów? Czy nie dość, że przyjęliśmy już Insurbów i inne ludy Galii Przedalpejskiej? A teraz prosisz nas, czcigodny auguście, byśmy spokojnie patrzyli, jak w progi tej dostojnej izby wdziera się cudzoziemski motłoch, potomkowie jeńców i niewolników? Jakaż różnica będzie teraz między nimi a naszymi znamienitymi domami?”. Azyl dla uchodźców Dramatyczne apele nie zrobiły wrażenia na cesarzu. Klaudiusz stanął pośrodku izby i przypomniał senatorom, że przodkowie jego domu pochodzili spoza Rzymu i dawno temu zostali uznani za obywateli. „Jeśli pamięć mnie nie zawodzi, to ród czcigodnych Juliuszów wziął swój początek z Alby, a domem szlachetnych Porcjuszów było niegdyś Tusculum w Lacjum” – wyliczał august i podkreślał, że Rzym od najdawniejszych czasów „przyciągał wszystkich wartościowych ludzi, gdziekolwiek by się urodzili”. Tacyt kończy mowę Klaudiusza słowami: „Czcigodni senatorowie, wszystko, co dziś czcimy jako nasze najbardziej uświęcone tradycje, było kiedyś nowe i nieznane”. Spektakularny koniec kolosa, który przez milenium dominował nad Śródziemnomorzem, przysłania lekcję daleko bardziej pouczającą, bo związaną z przyczynami jego sukcesu. Dziś aż nadto dobrze znamy ułomności Rzymu: brutalne podboje, nierówności, wszechobecne niewolnictwo. Biorąc jednak pod uwagę standardy 2016 r., nadal wydaje się on zadziwiająco otwarty na innych. Kluczem do jego długowieczności i potęgi była determinacja, z jaką republika i cesarstwo włączały do swojego świata całe miasta i narody oraz graniczące z pewnością przekonanie, że rzymskie instytucje, prawa i zwyczaje są uniwersalne. U zarania swoich dziejów miasto przedstawiało się jako azyl dla uchodźców i zbiegów. Tacyt pisał o legendarnym Romulusie: „Obce narody, z którymi jednego dnia walczył, drugiego witał jako współobywateli”. Prawdę mówiąc, nie miał innego wyjścia. Osadę, którą założył, otaczali konkurenci daleko więksi i potężniejsi – miasta skupione w Związku Latyńskim od południa i Etruskowie na północy. Rzym potrzebował obywateli. Romulus ogłosił go więc miejscem schronienia i bezpiecznego pobytu (z łac. asylum), zachęcając do osiedlania się tu ludzi bez majątku, wywłaszczonych, zwykłych przestępców, a nawet zbiegłych niewolników. Miasto rosło w siłę, nadtybrzańskie wzgórza zasiedlała ludność z całej Italii; przybywali wszyscy, którzy chcieli polepszyć swój byt lub potrzebowali drugiej szansy. Według Liwiusza dojmujący niedostatek kobiet wśród przybyłych do miasta uchodźców spowodował napięcia z sąsiednimi osadami, zwłaszcza z zamieszkującymi Kwirynał Sabinami. Legendarne porwanie Sabinek stało się przyczyną wojny, a potem historycznego przymierza między Rzymem a Sabinami. Za sprawą owej unii szlachetne rody sabińskie zasiliły świat rzymskiej polityki. Pochodzenie nie przeszkodziło im w osiągnięciu najwyższych godności – przedstawiciele gens Claudia, gdy zostali cesarzami, nadal z dumą wspominali swoich sabińskich przodków. Otoczony silniejszymi konkurentami Rzym musiał odnieść spektakularny sukces albo zginąć. Przyjmował więc wszystkich, którzy mogli nosić włócznię, nie gardził najmniejszym nawet politycznym sukcesem i bardzo pilnował, aby wczorajsi wrogowie stali się lojalnymi sojusznikami w przyszłości. W momencie gdy napływ zbiegów, niewolników i różnego rodzaju uciekinierów nie był wystarczająco duży, potomkowie Romulusa uciekali się do bardziej drastycznych środków. Drobne utarczki między Rzymem a starożytnym miastem Alba Longa, hegemonem Związku Latyńskiego, przerodziły się w otwarty konflikt. Ok. 650 r. p.n.e. Albańczycy zostali pokonani, ich miasto zrównano z ziemią, a wszystkich mieszkańców przesiedlono do Rzymu. Wśród tych kolonistów byli przodkowie rodu Juliuszów, który tak wspaniale zapisał się w późniejszych dziejach republiki i cesarstwa. Osiedla cudzoziemskich plemion, włączonych do rzymskiego narodu, jeszcze długo odbijały się echem w nazwach ulic Wiecznego Miasta: Vicus Tuscus – czyli tam, gdzie mieszkali Etruskowie; Vicus Africus – na pamiątkę żyjących tam Kartagińczyków. Rzym stawał się coraz mniej rzymski – taka była cena za status stolicy świata. Wojna o obywatelstwo Nawet kiedy wszystkie siedem wzgórz górujących nad Tybrem zapełniło się nowymi civis Romanes, Rzym nie stracił apetytu na kolejnych obywateli. Ujarzmione latyńskie municipia otrzymywały coś na kształt półobywatelstwa (civis sine suffragio), co oznaczało, że w zamian za służbę w wojsku i podatki nowi Rzymianie mogli dowolnie handlować, żenić się i zmieniać miejsce zamieszkania, nie mieli jednak praw politycznych. Zwykle w ciągu jednego lub dwóch pokoleń ów okres próbny dobiegał końca i wnukowie podbitych przez legiony Latynów cieszyli się już pełnią praw obywatelskich. Nie wszystko jednak szło tak gładko. W pewnym momencie rzymski system musiał zmierzyć się z pytaniem, czy obywatelstwo należy się wszystkim mieszkańcom Italii? Integracja miast latyńskich to jedno, ale co z Samnitami czy Lukanami z południa? Senat uznał, że bezpieczniej będzie przyznać im status sprzymierzeńców (łac. socii). Płacili oni podatki, służyli w rzymskich kampaniach, ale nie byli obywatelami, stąd np. nie uwzględniano ich przy podziale ziemi państwowej. Wkrótce ów niesprawiedliwy podział omal nie rozsadził republiki od środka. Próbę nadania obywatelstwa wszystkim mieszkańcom Italii podjął popularny trybun ludowy Gajusz Grakchus. Sprzeciwiły się mu jednak wpływowe grupy arystokracji, a nawet niżej urodzonych – jak widać obywatele nie chcieli dzielić się swoimi przywilejami. Ostatecznie Grakchus zginął podczas zamieszek politycznych w 121 r. p.n.e. Problem powrócił wraz z objęciem urzędu trybuna przez Marka Liwiusza Druzusa. Projekty ustaw, jakie trybun przedstawił senatowi, zostały odrzucone, a sam Druzus skrytobójczo zamordowany (91 r. p.n.e.). Jego śmierć oznaczała, że w sprawie obywatelstwa dla sprzymierzeńców Rzym nie zamierza ustąpić. Kryzys polityczny szybko przerodził się w otwartą wojnę (90–88 r. p.n.e.). Sojusznicy się zbuntowali. Cała południowa część Półwyspu Apenińskiego stanęła w ogniu, a rzymski system w Italii zatrząsł się w posadach. W końcu przyciśnięty do ściany Rzym – na podstawie lex Iulia i lex Plantia Papiria – nadał obywatelstwo niemal wszystkim sprzymierzeńcom (jeśli zdecydowali się złożyć broń). Wedle szacunków Maxa Cary’ego i Howarda Scullarda liczba civis Romanes wzrosła z 400 tys. do 900 tys. Rzymska praktyka pokazała, że obywatelstwo wiązało się z podbojem. Terytorium najpierw musiało zostać podbite, aby jego mieszkańcy stali się Rzymianami. Tak jak galijskie plemiona zamieszkujące północną Italię: walczyły po stronie Hannibala w drugiej wojnie punickiej, senat ustanowił tam prowincję, a w końcu (49 r. p.n.e.) objęto Galów obywatelstwem. W okresie republiki nawet najwyższe kręgi arystokracji były zadziwiająco otwarte na przybyszy z zewnątrz: wspomnieliśmy już o latyńskich rodach Klaudiuszów i Juliuszów oraz o wielkich karierach, jakie członkowie tych domów zrobili w kolejnych pokoleniach. Liczyła się tylko tradycja, o której na początku mówił cesarz Klaudiusz – czyli to, jak oni sami widzieli początki swego miasta. Ta tradycja uczyła z kolei, że obcokrajowcy pomnażają bogactwa Rzymu i w niczym nie zagrażają jego tożsamości. Wyzwalanie niewolników Biorąc pod uwagę inną wielką cywilizację świata śródziemnomorskiego, otwarty charakter rzymskiej kultury politycznej zdaje się jeszcze bardziej niezwykły. Włączanie obcych, nawet szlachetnie urodzonych rodów, byłoby nie do pomyślenia w rzeczywistości greckiej polis. Juliusz Cezar zostałby w Atenach uznany za wichrzyciela i wygnany. Grecy zazdrośnie strzegli swoich praw, obywatelstwo było ekskluzywnym przywilejem, ściśle związanym z miejscem zamieszkania i pochodzeniem. O sprawach państwa decydowali tylko pełnoprawni obywatele, stawiając poza nawiasem całe rzesze obcokrajowców, nie wspominając o kobietach i niewolnikach. A co z milionami rzymskich niewolników? To na ich nieszczęściu opierał się cały system społeczny. Jak wiadomo nie posiadali oni żadnych praw osobistych, tym bardziej politycznych. Niewola nie była jednak sytuacją bez wyjścia. Droga do wolności i społecznego awansu prowadziła przez różne (formalne i nieformalne) sposoby wyzwolenia (łac. manummisio). Jeśli spełniono określone warunki prawne, wyzwoleńcy otrzymywali status obywateli rzymskich. W tym przypadku ich perspektywy były zdecydowanie lepsze niż w Grecji; ateński niewolnik – nawet uwolniony – nie mógł marzyć o obywatelstwie. Z czasem, szczególnie w okresie wczesnego cesarstwa, wyzwolenia stawały się na tyle powszechne, że senat próbował nałożyć ograniczenia na właścicieli. Rzymianie uwalniając niewolników, nie kierowali się względami humanitarnymi, ale swoim dobrze pojętym interesem. Wyzwoleniec z prawami politycznymi stawał się dla swojego pana klientem użytecznym w działalności publicznej. W pierwszych wiekach naszej ery Rzym coraz