Jakie znaczenie dla Polski miało przyjęcie chrześcijaństwa

Adam Szostkiewicz: – Panie profesorze, co się właściwie wydarzyło w 966 r.? Henryk Samsonowicz: – O chrzcie polskim bardzo trudno mówić, to był chrzest tylko i wyłącznie księcia i jego dworu. I to niecałego. W istocie było to pierwsze wejście Polski do Europy. X w. był okresem, kiedy Rzym papieski przechodził kryzys, a tymczasem wstąpiło do Kościoła siedem nowych organizmów państwowych, m.in. Dania, Szwecja, Norwegia. Wcześniej chrześcijaństwo przyjmowali niektórzy książęta czescy, o czym ich poddani prawdopodobnie nawet nie wiedzieli, tak jak nie wiedzieli o chrzcie Mieszka mieszkańcy ówczesnej wiochy nad Wisłą, która dzisiaj jest stolicą naszego kraju. A gdzie było miejsce chrztu? Bo wśród historyków są różne na ten temat opinie… Tak naprawdę nie wiemy. Gniezno było ośrodkiem kultu pogańskiego i prawdopodobnie to dlatego wybudowano tam katedrę, w której pochowano później świętego Wojciecha. Stało się znane dopiero w związku ze zjazdem gnieźnieńskim w 1000 r. Południe Polski było najprawdopodobniej w rękach Czechów, którzy już wtedy byli z grubsza zaznajomieni z niektórymi obrzędami i wierzeniami chrześcijańskimi. Natomiast, nie chcę być nieuprzejmy, te dzikusy nad Wisłą mało co o tym wiedziały. Kontakty z wielkimi religiami – i chrześcijaństwem, i islamem – były dla Mieszka bardzo ważne. Zaczyna się wtedy proces wchodzenia dworu Mieszka do Europy, przyjmowania języka łacińskiego dla celów państwa, ale także rozwój kontaktów handlowych. Ważne jest tutaj pytanie, czy chrześcijaństwo było znane na naszych ziemiach przed Mieszkiem. Otóż było, choćby z powodu wielkiego ruchu związanego z handlem. Jaki to był handel? Niech pan sobie wyobrazi, że przede wszystkim ludźmi. Nie chcę mówić nic brzydkiego, ale np. haremy potrzebowały świeżej krwi. Z naszych ziem pochodziły też zastępy wojowników najmowanych do służby w świecie muzułmańskim jako mamelucy. Wielkie korzyści odnosił z tego skarb książęcy i górne warstwy społeczne. Pomagało to księciu w sprowadzaniu uzbrojenia i sprzętu wojennego. Podobno na dworze Mieszka były wielbłądy? Tak. Wiemy co najmniej o jednym, ofiarowanym przez Mieszka cesarzowi Ottonowi. To był oczywiście dowód kontaktów ze światem arabskim. Handlowaliśmy także bursztynem, skórami, futrami. Jaką rolę odegrała żona Mieszka Dobrawa? W tradycji kościelnej przedstawiana jest niemal jak apostołka, która nawróciła męża na wiarę chrześcijańską. Obecna poprawność nie pozwala mi zaprzeczyć. Mieszko budował swoje państwo, nazywane dziś przez niektórych historyków państwem wodzowskim. Słyszymy czasem, że panował nad Śląskiem, ale co to znaczy? To znaczy, że pobierał stamtąd daninę. A przy okazji budował niekiedy grody dla swoich wojów. Stworzenie państwa polskiego musiało trwać długo. Niech pan tego nie mówi w Poznaniu, ale Kraków był prawdopodobnie wcześniej chrystianizowany. A co z Dobrawą? Trudno uwierzyć, że przez rok namawiała Mieszka na chrzest. Jego decyzja była czysto polityczna. W jego ślady poszli później Węgrzy i wspomniani Skandynawowie. Celem było wejście do świata, w którym liczyły się zobowiązania i umowy międzypaństwowe. Spisywane przede wszystkim po łacinie. Tak nie było na Rusi Kijowskiej, która chrzest przyjęła z Bizancjum i wobec tego przyjęła cyrylicę. Nawiasem mówiąc, nasi wschodni pobratymcy stali wówczas na wyższym poziomie, bo szybko przyswoili sobie umiejętność pisania i czytania. Mieszko był analfabetą? Tak jest. A co z teorią, że chrzest przyjął Mieszko właśnie z Bizancjum? Nie jestem zwolennikiem tej tezy, przychodzą mi na myśl słowa Abelarda, że wszelka mądrość bierze się z pytań. A zatem nie przesądzajmy, jak było, bo po prostu nie wiemy. Nie wiem, czy pan wie, że Mieszko nie prowadził pamiętnika? (śmiech) Natomiast nie mam żadnej wątpliwości, że chodziło o akt polityczny. Czytałem, że Mieszko przyjął chrzest, być może bez „licencji” papieskiej, bez uzgodnienia z Rzymem? Rzym papieski o naszych ziemiach wiedział wtedy bardzo niewiele, o czym świadczy zdanie XI-wiecznego autora, odnoszące się do dokumentu, w którym państwo Mieszka oddawane jest w opiekę Stolicy Apostolskiej: „nie wiem, kim byli ci ludzie, ale sądzę, że to byli Sardyńczycy”. Byliśmy głębokimi peryferiami ówczesnego związku narodów europejskich. Ale biskup Jordan, który chrzcił księcia, był jednak mianowany przez papieża w Rzymie. Również działalność misyjna św. Wojciecha wskazuje na kontakty z Rzymem. Ale czy miał na cokolwiek papiery z Rzymu, tego nie wiemy i jest to mało prawdopodobne. Prof. Jerzy Łojek napisał w „Kalendarzu Historycznym”, że chrzest Mieszka był największym wydarzeniem polityczno-kulturowym w całych dziejach Polski. Pan podziela tę opinię? Nie wiem, czy największym, ale na pewno wielkim i znaczącym. Dwór polski został włączony do kultury średniowiecza, choć nie jako pierwszorzędny. Uważam, że równie ważne było stworzenie związku Polski z Litwą. Rzeczpospolita Obojga Narodów była, można powiedzieć, poprzedniczką UE. Liczyłem kiedyś, że to państwo zamieszkiwało ok. 20 narodów. Polaków w unii polsko-litewskiej było ok. 40 proc., później chyba Niemcy, Rusini na wschodzie, Litwini, Łotysze, Prusowie, Ormianie, Mołdawianie i Żydzi. Nie bez przyczyny Żydzi nazywali ten obszar rajem żydowskim. Prof. Henryk Łowmiański podkreślał, że chrzest przychodził zawsze po ukonstytuowaniu się państwa. Czyli nie można od razu stawiać znaku równości między chrztem a narodzinami państwa polskiego? Wolę używać terminu władztwo. O państwie można mówić – zgodnie z etymologią – tam gdzie władzę pełni „pan”. Uważajmy z redukowaniem procesu historycznego do jednej daty, jednego wydarzenia. Chrystianizacja i tworzenie państwa były na pewno długim procesem. Największy historyk polski Jan Długosz pisał, że naród polski jest ciemny, zabobonny, pogański. Przełom stanowiło pojawienie się w XIII w. zakonów żebraczych. Zmieniły się relacje między duchowieństwem a ludem, zaczęły powstawać uczelnie, na czele z krakowską, które kształtowały świadomość zbiorową. Słowem – co najmniej 300 lat. I nie obywało się podobno bez buntów? Bardziej na tle ekonomicznym czy kulturowo-obyczajowym niż religijnym. Mało komu podobało się, że trzeba płacić daniny na Kościół i państwo. Ale przez długi czas wyróżnikiem religijności było przestrzeganie postu. Kto przestrzegał, był członkiem wspólnoty Kościoła, a kto nie – był ze wspólnoty wykluczony. Czy w następnych wiekach, już bliżej naszych czasów, pamiętano o „chrzcie Polski” i obchodzono jego rocznice? Obchodów nie było – a po co? – ale pamiętano o Mieszku jako tym, który sprowadził chrześcijaństwo na ziemie polskie. Jednak chrzest Mieszka wraca w XIX w. jako jeden z elementów ówczesnej polskiej polityki historycznej pod zaborami. W 1881 r. powstaje obraz Jana Matejki przedstawiający chrzest Mieszka. Wtedy nie było multimediów, więc tłumy przychodziły oglądać ten obraz i tak kształtowała się zbiorowa wyobraźnia Polaków. I widzimy na nim Mieszka opierającego stopę o… …bałwana, figurę powalonego pogańskiego bożka. Miało to też być czytelnym symbolem nie tylko triumfu nad pogaństwem, ale również słusznej decyzji Mieszka o wprowadzeniu Polski do chrześcijańskiej Europy. Żadnych mrzonek o powrocie do jakiejś prasłowiańskiej wspólnoty narodów naszej części Europy. W istocie pamięć o wierzeniach przedchrześcijańskich była coraz słabsza. Ludzie określali się jako tubylcy raczej niż członkowie takiego czy innego narodu. Tak się działo wręcz do drugiej wojny światowej. Oczywiście w czasach zaborów wiara katolicka zaczęła wyraźnie różnicować Polaków od protestanckich Niemców czy prawosławnych Rosjan. Jednak odpowiedź na to, kim jesteśmy, kim są Polacy, nie jest wcale taka prosta, jak się niektórym dziś wyd