Ernst Nolte, kontrowersyjny badacz faszyzmu

Starszego ode mnie o 12 lat badacza poznałem na jakiejś konferencji ok. 1983 r. w Berlinie. Nolte powiedział z trybuny, że Auschwitz należy wymieniać jednym tchem z Katyniem. „Są to zjawiska porównywalne” – stwierdził. Zaprotestowałem, mówiąc, że Auschwitz należy porównywać z całym Archipelagiem Gułag. Nolte przyjął tę korektę. Równanie Auschwitz = Archipelag Gułag pojawia się bardzo często w jego dziełach. Rozgłos zdobył Nolte w wieku lat 40 książką „Der Faschismus in seiner Epoche: die Action Française, der italienische Faschismus, der Nationalsozialismus”. W dziele tym analizował powiązania skrajnej prawicy francuskiej z faszyzmem włoskim i narodowym socjalizmem, ich cechy wspólne. „Faszyzm w swojej epoce” spotkał się z uznaniem ludzi lewicy. Ale Nolte zaczął szybko weryfikować swoje poglądy. Negatywne reakcje wywołały w nim ruchy studenckie w 1968 r. Rozwinął teorię, że narodowy socjalizm i program Hitlera były li tylko odpowiedzią na działania bolszewików, na Rosję sowiecką, na ZSRR. Całkowita zmiana poglądów Noltego była wynikiem nie tylko poszukiwania prawd historycznych, ale i ludzkich, rodzinnych emocji. Podczas kolejnego naszego spotkania w połowie lat 80. w pewnym momencie wspomniał młodszego brata Heinza, który powołany do wojska w 1944 r. padł niebawem na froncie: „Winien jestem pamięci mego brata i pamięci tych wszystkich mordowanych, wygnanych, uciekinierów i przesiedleńców z lat 1944–45 szukania prawdy historycznej”. Słowa te zwiastowały dalsze zaostrzenie poglądów Noltego. Niebawem wybuchł słynny spór historyków niemieckich o przeszłość XX-wiecznych Niemiec, tzw. Historikerstreit. Nolte ogłosił tekst „Przeszłość, która nie chce przeminąć”. Dawne wykazywanie podobieństw między partiami skrajnej prawicy europejskiej posłużyło mu do negowania teorii szczególnej drogi rozwoju Niemiec i wyjątkowości narodowego socjalizmu (tzw. Sonderweg). W twórczości Noltego z upływem lat naród, który masowo brał udział w Holocauście, jest przedstawiany jako jeden z kilku podobnych w Europie, a narodowy socjalizm jako przede wszystkim odpowiedź na bolszewizm, a także – ale nie na pierwszym planie – na systemy liberalno-demokratyczne. Nolte, starając się wyjaśniać, wielokrotnie usprawiedliwia. Mówi np. o racjonalnym jądrze narodowo-socjalistycznego antysemityzmu, które motywuje emocje i postawy nieracjonalne, eksterminacyjne. Za owo jądro uznaje nadmierne znaczenie osobistości żydowskich w socjalizmie, komunizmie i kapitalizmie. Nie pomogły deklaracje Noltego, że zbrodnie nazizmu uznaje za bezprecedensowe w dziejach świata. Powszechnie krytykowano go (choćby wielkości takie, jak Jürgen Habermas i Eberhard Jäckel) za to, że jego definicje faszyzmu jako zjawiska ponadnarodowego, jego metoda porównująca i zrównująca totalitaryzmy różnego typu prowadzą do unormalnienia i usprawiedliwienia niemieckiego narodowego socjalizmu i Trzeciej Rzeszy. Przekroczywszy granicę lat 90., Nolte wydał książkę wspomnień i komentarzy „Rückblick auf mein Leben und Denken”. Niemało w nich stereotypowych nawiązań do myślenia Niemców w lat