Starowiercy – schizma w Kościele prawosławnym

W styczniu 1667 r. oczy całego wschodniego chrześcijaństwa były zwrócone na Moskwę. Archimandryci największych monasterów, biskupi, a nawet patriarchowie z odległych Aleksandrii i Antiochii przybyli do stolicy Rosji na obrady soboru, który przejdzie do historii jako wielki. Zwołano go, by położyć kres palącemu kryzysowi politycznemu, który podmywał fundamenty władzy cara Aleksego Romanowa. Sobór okazał się dobrze wyreżyserowanym przedstawieniem. Zadaniem zgromadzonych było osądzić nieposłusznego carowi patriarchę Nikona oraz potępić przeciwników reform, które ten sam Nikon wprowadził przeszło dekadę wcześniej. Po długich obradach duchowni ogłosili zwolenników starych ksiąg raskolnikami i usunęli ich z Kościoła. Dwie Rosje Raskoł, czyli wielki podział, dał początek dwóm Rosjom. Jedna, oficjalna i posłuszna woli cara, zaakceptowała reformy Nikona. Druga zaś postanowiła szukać zbawienia, odwracając się plecami do tego świata. Zalążkiem owego pęknięcia były rozbieżności między oryginalnymi greckimi tekstami w księgach liturgicznych a obrzędami, jakie ukształtowała praktyka. W ciągu stuleci staroruscy kopiści dodawali do świętych tekstów błędy własne i tłumaczy. W 1652 r. dzięki poparciu cara do godności patriarszej został wyniesiony Nikon. Owładnięty ideą uczynienia z Moskwy Nowego Jeruzalem duchowny uważał, że u źródeł zepsucia panującego w państwie carów leżą wypaczenia w Cerkwi. Dlatego kazał zebrać wszystkie księgi liturgiczne i porównać z greckimi źródłami. Zaprosił do Moskwy korektorów, których zadaniem było sprawdzić istniejące przekłady. Prace nad poprawieniem tekstów powierzono kijowskiemu mnichowi Epifaniuszowi Sławinieckiemu. Wraz z nim zaproszono do Moskwy innych mnichów wykształconych w słynnym Kolegium Kijowsko-Mohylańskim. Michaił Heller w „Historii Imperium Rosyjskiego” pisał: „Fakt, że wnoszeniem poprawek do »świętej wiary ruskiej« zajmowali się ludzie uczący się w kolegium języka łacińskiego, mający kontakty z polskimi katolikami, od razu wywołał nieufność wobec reform patriarchy”. Wśród najistotniejszych poprawek dokonanych przez ludzi Nikona była zmiana pisowni imienia Chrystusa – zamiast przyjętego u Rosjan Isus przywrócono grecką formę Iisus; zamiast żegnania się dwoma palcami patriarcha kazał czynić to trzema; krzyż czteroramienny zaczął zastępować utrwalony na Rusi ośmioramienny. Na pierwszy rzut oka nie wydaje się, by owe nowinki mogły zapoczątkować lawinę wydarzeń zakończoną rozłamem. Ale dla sporej części wiernych czy duchownych jakiekolwiek zmiany w obrzędach równały się odrzuceniu rosyjskiej tradycji. Rodzime teksty i zwyczaje uznawano za jedynie słuszne i niepodlegające zmianom, a już zwłaszcza takim, za którymi kryli się kijowianie lub – co gorsza – zniewoleni przez Turków Grecy. Nestor rosyjskiej historiografii Wasilij Kluczewski zauważył, że raskoł po raz pierwszy ujawnił „wadę organiczną staroruskiego społeczeństwa, które uważało się za jedyne prawowierne na świecie, a Boga traktowało jako swojego własnego Stwórcę”. Czekając na Antychrysta Ruch tzw. starowierców nie był efektem działań jednej osoby, ale sumą wszystkich cierpień i wstrząsów, których w XVII w. i wcześniej doświadczyła Moskwa. Mimo to dzieje raskołu na dobre sprzęgły się z losami Nikona. Patriarcha był postacią wielce charyzmatyczną. Okazałego wzrostu i budowy, klękał setki razy dziennie, a jego posty były tak surowe, że miewał wizje. Wraz z oporem wiernych wobec reform w Nikonie rosło przekonanie o własnej nieomylności. Patriarcha żył wystawnie na własnym dworze, a jego szaty były tak ciężkie od klejnotów, że trudno było w nich wstać z miejsca. Ponadto wtrącaniem się w sprawy świeckie zraził do siebie bojarów – jego pozycja wywoływała zazdrość wśród arystokratów szepczących do ucha Aleksego. Dla ludu zaś liturgiczne reformy stały się symbolem wszelkiego zła. Zwolennicy starych porządków uznali, że świat został opanowany przez Antychrysta, a autorytet tronu zaczął gwałtownie spadać. Skoro car kazał odprawiać modły według heretyckich ksiąg, to i sam był heretykiem. Aby ratować sytuację, Aleksy postanowił uczynić z Nikona kozła ofiarnego. Najpierw przez osiem lat patriarcha przebywał w podmoskiewskim monasterze, aż wreszcie do Moskwy zwołano sobór, który miał go osądzić. Zgromadzenie obradujące na przełomie 1666 i 1667 r. skazało Nikona na banicję. Jednocześnie wyklęto wszystkich, którzy nie zaakceptowali reform. Polski historyk Feliks Koneczny pisał: „Szczególnego rodzaju kompromisem poświęcono jego osobę, ocalając rzecz samą: tegoż samego roku nakazał car rozesłać po eparchiach i głównych monasterach egzemplarze poprawionych ksiąg”. Oficjalna Cerkiew wezwała też do stosowania „cielesnej złości”, tj. fizycznego terroru wobec zwolenników starej pobożności. Decyzja soboru oznaczała definitywny rozłam. Zapanował okrutny terror, w 1682 r. na stosie spalono Awwakuma Pietrowa, jednego z największych wrogów reformy. Okrutnie zamęczono mnichów, którzy przez całych osiem lat bronili się w Monasterze Sołowieckim przed wojskami carskimi. Po kraju rozeszły się pogłoski, że nadchodzi apokalipsa, całe wspólnoty wiernych chroniły się w lasach, kładły się do trumien albo dokonywały samospalenia czy – jak to wówczas nazywano – oczyszczenia w ogniu. Z czasem, kiedy koniec świata nie nastąpił, starowiercy stanęli wobec dylematu: w jaki sposób mają postępować prawdziwi chrześcijanie w świecie rządzonym przez Antychrysta? Wygonki z Rzeczpospolitej Odpowiedzią był masowy exodus. Ci, którzy nie chcieli ginąć w ogniu ani z rąk reformatorów, wybrali ucieczkę. Rozproszyli się na wszystkie strony świata, osiedlali w leśnych ostępach i pośród bagien, na Syberii, nad Wołgą, na wybrzeżach Morza Białego. W drodze na Zachód dotarli do Inflant, Kurlandii, a wreszcie – na początku XVIII w. – do Rzeczpospolitej. Licznych starowierców zaprosili do siebie magnaci litewscy: Chodkiewiczowie, Czartoryscy, Radziwiłłowie. Zarządcy dóbr zawierali z gminami staroobrzędowców umowy zezwalające na swobodne praktykowanie religii w zamian za uprawę leżącej odłogiem ziemi. Ci religijni uchodźcy szybko zasłynęli pracowitością. Ich specjalizacją stały się prace związane z gospodarką leśną. Mężczyźni stali się uznanymi mistrzami obróbki drewna: drwalami, cieślami, kołodziejami, bednarzami. Niewielka liczba tartaków powodowała duże zapotrzebowanie na ich wyroby. Cześć raskolników osiedliła się również w Warszawie, gdzie trudnili się handlem. Świadectwem ich obecności w stolicy był niewielki, otoczony murem cmentarz na Kamionku przy dzisiejszej ul. Grochowskiej (zlikwidowany dopiero w latach 60. XX w.). Eugeniusz Iwaniec w książce „Z dziejów staroobrzędowców na ziemiach polskich” szacuje, że przed rozbiorami 14-milionową wówczas Rzeczpospolitą zamieszkiwało blisko 100 tys. starowierców. Na Litwie bardzo silny ośrodek raskolników był skupiony wokół Wietki, należącej do starosty mozyrskiego Karola Kazimierza Chodkiewicza. Z czasem wyrosły tam 23 przysiółki z klasztorami i pustelniami, zamieszkane przez niemal 40 tys. ludzi. Ich emigracja stanowiła duży – szczególnie ekonomiczny – problem dla Rosji. Wkrótce wobec osiedlonych w Rzeczpospolitej raskolników Petersburg zaczął więc stosować XVIII-wieczną wersję wojny hybrydowej. W okresie panowania cesarzowej Anny Iwanowny (1730–40) kierowano do nich liczne wezwania do powrotu. Do Rzeczpospolitej przybywali zarówno pisarze kolportujący carskie manifesty, jak i specjalnie przeszkoleni werbownicy (z ros. wierbowszcziki). Początek końca wietkowskiej społeczności nastąpił wraz z pierwszą deportacją, czyli wygonką. 1 kwietnia 1735 r. osiedla staroobrzędowców znienacka otoczyło pięć pułków rosyjskiej piechoty. Rządzący w Warszawie Wettynowie nie byli już zdolni bronić granic państwa. W efekcie prawie 15 tys. osób wywieziono na Zabajkale, do Buriacji. Nie wszystkich jednak zdołano uprowadzić, wielu zbiegło w okolice Homla. Tam, pośród dziewiczego lasu, w bagnistych widłach Dniepru i Berezyny rozpoczęli życie od nowa. Inni ocaleni wrócili do Wietki, gdzie szybko odbudowali swoje osiedla, znów przyciągając uciekinierów z różnych części imperium. Wreszcie w sierpniu 1764 r. caryca Katarzyna po raz wtóry skierowała swoje wojska do Polski. Rosyjskie pułki dokonały drugiej wygonki, deportując ok. 20 tys. staroobrzędowców. Ich droga wiodła przez Kaługę na Zabajkale i Ałtaj. Tam zyskali przydomek poliaki. Po rozbiorach Rzeczpospolitej staroobrzędowcy po raz kolejny zebrali swój dobytek, zapakowali go na wozy i ruszyli w drogę. Nie chcieli wrócić pod rządy carskiego imperatora. Wystąpili do króla Prus Fryderyka Wilhelma o zgodę na osiedlenie się na jego terytorium, w którym – jak słyszeli – panowała swoboda wyznaniowa. 5 grudnia 1825 r. król wydał dekret zezwalający im na zakup terenów na Mazurach w okolicy jeziora Bełdany i rzeki Krutyni. Dziewicze tereny Puszczy Piskiej, z dala od ludzi i cywilizowanego świata, były ide