Odtajniono brytyjskie dokumenty o Polsce lat 80.

Przez lata zrywu Solidarności i stanu wojennego wielu Polaków postrzegało brytyjską premier Margaret Thatcher jako nieprzejednaną przeciwniczkę sowieckiego komunizmu, wierną przyjaciółkę i sojuszniczkę amerykańskiego prezydenta Ronalda Reagana. I to prawda, ale ujawnione niedawno i przekazane Archiwom Państwowym w Londynie dokumenty Downing Street z okresu między wiosną 1988 r. a końcem lata 1989 r. ukazują też inteligentnego polityka, umiejętnie i dyskretnie wspierającego z boku każdy krok przybliżający Polskę do pokojowego odejścia od komunizmu. Już pierwsze dokumenty, które lądowały na biurku pani Thatcher – sprawozdania brytyjskiej ambasady z tłumienia strajków w Hucie Lenina („przy użyciu znacznej i niepotrzebnej przemocy”) i Stoczni Gdańskiej – ujawniają starcia brytyjskich postaw i ocen, między którymi musiała rozsądzać. Szef dyplomacji Geoffrey Howe oficjalnie oświadczył: „Ubolewamy nad użyciem przemocy przez policję. Wzywamy polskie władze do uznania wagi reform politycznych, które zapewnią swobody jednostki i wolność stowarzyszeń”. Ale brytyjska prasa zarzucała mu fałsz. W przechowanym w archiwach wycinku z „Sunday Timesa” można przeczytać, że: „Howe popiera Jaruzelskiego, uważa, że powinno się go uznać za patriotę, który ustrzegł kraj przed rosyjską interwencją, a niedawne strajki za wyraz nierealnych żądań”. W papierach Downing Street są dwie notatki ostrzegające premier przed taką percepcją. Brytyjczycy nie stronili od wspierania ułomnych prób reform podejmowanych przez PZPR w końcówce lat 80. W lutym 1988 r. po Polsce jeździła delegacja brytyjskich biznesmenów w eskorcie wiceministra handlu i przemysłu Roberta Atkinsa, który donosił potem pani Thatcher: „W toku naszych rozmów pojawiło się wiele konkretnych możliwości”, choć dodawał, że „wdrożenie i skuteczność reform są niepewne”. A szef jednego z pierwszych brytyjsko-polskich joint ventures przekonywał: „Sferom przemysłowym trzeba nowego rynku, by podtrzymać nasz standard życia. Koszt pracy wykwalifikowanego robotnika w naszym joint venture to 100 funtów miesięcznie. To niebywała przewaga nad stawkami na Zachodzie”. Przed wizytą premier Thatcher w Polsce w październiku 1988 r. przyjaciel naszej opozycji konserwatywny Lord Nicholas Bethell ironizował w artykule prasowym zachowanym w archiwum: „Pani Thatcher przyleci do Warszawy z sakwą złota i królikiem w kapeluszu, gotowa pomóc polskiemu rządowi i sobie samej. Jej nowy plan Marshalla będzie miał poparcie zachodniej Europy, która udostępni Polsce wielkie sumy”. Wiele mogło popychać premier Thatcher w tym kierunku z wyjątkiem owych wielkich sum, których nie było ani wówczas, ani potem. Jej podróż do Polski nie okazała się jednak przykładem pragmatycznego business as usual. Wymogła spotkanie z Lechem Wałęsą w Stoczni Gdańskiej, a w Warszawie mówiła o pomocy gospodarczej, ale nie bezwarunkowej. Jeszcze trzy miesiące później, w styczniu 1989 r., odpowiadając na noworoczną ankietę „Rzeczpospolitej”, pisała: „Jesteśmy gotowi praktycznie wesprzeć wasze reformy. Ale jak podkreślałam w Warszawie, reformy ekonomiczne nie mogą się powieść bez większej swobody politycznej”. W styczniu 1989 r. MSZ relacjonuje premier Thatcher spotkanie w Wiedniu swego szefa Geoffreya Howe’a z polskim ministrem spraw zagranicznych. Tadeusz Olechowski mówił o „fundamentalnych przemianach, planach pluralizmu w życiu politycznym i narodowej zgody z Wałęsą jako partnerem, nie wrogiem”. Zachęcał Brytyjczyków do zaproszenia Wojciecha Jaruzelskiego, ale Howe odparł, że formalne zaproszenie generała nie wchodzi w grę jeszcze przez kilka lat. (Pomylił się, bo Jaruzelski poleciał do Londynu przed upływem pół roku). W końcu lutego 1989 r. Thatcher podejmowała marszałka Sejmu Romana Malinowskiego. MSZ ostrzegał ją, że Malinowski będzie prosił o zwrot prochów gen. Władysława Sikorskiego i sugerował odpowiedź: „Za wcześnie na ponowne rozpatrzenie tej prośby, będziemy jednak wracać do tej sprawy, zwłaszcza w świetle zmieniającej się sytuacji w Polsce”. Do spotkania z Malinowskim doszło, gdy trwały już rozmowy Okrągłego Stołu, ale ten okres – od 6 lutego do 5 kwietnia 1989 r. – jest w kolekcji Downing Street ubogi w dokumenty. Natomiast zaraz potem, w kwietniu, wiceminister zdrowia Edwina Curry przesłała premier Thatcher swój raport z podróży do Polski: „Wszyscy ministrowie, z którymi się spotykałam, mówili mi, że rząd chce przestawić Polskę na gospodarkę rynkową”. A następnie: „Czołowi przedstawiciele Solidarności przekazali mi kluczowe dezyderaty wobec Zachodu: a) pomoc gospodarcza dla Polski powinna przybrać formę inwestycji w gospodarkę, a nie kredytów dla rządu, b) ze względów psychologicznych i politycznych pomoc powinna pochodzić z Europy, nie z USA, co byłoby krokiem w kierunku uwolnienia kraju od polityki supermocarstw, c) nie będzie żadnej powtórki Jałty”. Po Okrągłym Stole i ustaleniu terminu i warunków częściowo wolnych wyborów brytyjski rząd zaczął myśleć o realizacji obietnic, że w ślad za reformami politycznymi popłynie zachodnia pomoc gospodarcza. W maju 1989 r., w sążnistym 26-stronicowym międzyresortowym opracowaniu „Pomoc gospodarcza dla Polski: opcje polityczne”, Margaret Thatcher mogła przeczytać: „Wyjątkowy zastrzyk pomocy stanowiłby wyraz uznania dla tego, co osiągnęli Polacy”, ale też: „Zachód w ogóle, a Wielka Brytania w szczególności nie mogą z tego oczekiwać żadnej krótkoterminowej korzyści. Nawet po Okrągłym Stole trudno być optymistą co do perspektyw raptownej zmiany gospodarczej”. Opracowanie ocenia, że wszystkie opcje pomocy wysuwane przez polityków rozbijają się o niewypłacalność Polski, nieadekwatność jej modelu gospodarki, koszt brytyjskich gwarancji rządowych albo o przepisy Wspólnoty Europejskiej. Dumając nad tymi analizami, minister Howe pisał do premier Thatcher: „Pozostaje więc główna innowacja naszkicowana w opracowaniu. Regularnie podkreślała Pani wagę umożliwienia wschodnim Europejczykom zdobycia umiejętności i kompetencji ekspertyzy niezbędnych do prowadzenia nowoczesnej gospodarki. Proponuję podejść do tego ambitnie i ustanowić osobny fundusz know-how”. Jak oceniał Howe, „suma 5 milionów funtów rocznie powinna wystarczyć”. „Jej wstępna reakcja jest taka, że Polacy uznają proponowany fundusz know-how za pomocowy ochłap” – wyrażał obawy premier Thatcher jej czołowy doradca Charles Powell. Jak wiadomo, fundusz jednak powstał i okazał się istotnie pomocny. Nadsyłane premier Thatcher relacje ambasadora Stephena Barratta z częściowo wolnych wyborów w czerwcu 1989 r. przybierają ton entuzjazmu i niedowierzania: „Upokarzające wotum nieufności dla PZPR. Klęska koalicji. Głosowanie dowiodło pogardy dla partii i ustroju. Skala sukcesu Solidarności przerasta wszelkie oczekiwania”. Ambasador docenia jednak również i to, że „władze szybko uznały swoją przegraną” i „wstrzemięźliwość i umiar liderów Solidarności, co dowodzi ich sporej dojrzałości. Wałęsa i jego czołowi doradcy wiedzą, że partia pozostanie u władzy i musi wyrazić zgodę na reformy. Wałęsa jeszcze w kwietniu zapowiadał, że jeśli partii zagrozi totalna klęska, sam będzie głosował na PZPR”. Premier studiowała również oceny polskich wyborów napływające ze stolic sojuszniczych. „Chociaż rozmiary zwycięstwa Solidarności nie stanowiły wielkiego zaskoczenia, szybka akceptacja wyniku przez rząd to więcej, niż Amerykanie śmieli oczekiwać” – donosił ambasador w Waszyngtonie. Natomiast Horst Teltschik, doradca kanclerza Helmuta Kohla, po podróży do Warszawy 6–7 czerwca dzielił się opinią zasłyszaną od wysokiego dygnitarza, że „wynik wyborów całkowicie zaskoczył polskie kierownictwo”. Rozmówca Teltschika „zdawał się wręcz rozgoryczony, że wyborcy winią partię za minione 40 lat”. W archiwum spoczywa też relacja z rozmów gen. Jaruzelskiego w Brukseli, sprowadzająca się w zasadzie do żądań dotrzymania słowa i udzielenia pomocy gospodarczej. „Zachód powiedział polskiemu reżimowi, żeby dogadał się z Solidarnością, jeśli chce zachodniej pomocy. Teraz kolej na Zachód, by zareagował i aby zrobił to szybko. Jeśli reforma w Polsce zawiedzie, będzie to wina Zachodu, nie reżimu” – streszczał stanowisko Jaruzelskiego brytyjski ambasador. Zaraz po tej wizycie generał spotkał się 10 czerwca 1989 r. z Margaret Thatcher w wiejskiej rezydencji premierów w Chequers. W archiwum brak bezpośredniej relacji z rozmów, ale zachowały się sporządzone na jej użytek speaking notes, streszczające brytyjską ofertę pomocy: poparcie rozłożenia spłat polskiego zadłużenia w Klubie Paryskim, starań o liberalizację handlu ze Wspólnotą Europejską i o pożyczki pomostowe, ale dopiero po zawarciu ugody z MFW, a na deser – Fundusz Know-How. Więcej miejsca w dokumentacji zajmuje nieoficjalna wizyta prof. Bronisława Geremka na Downing Street, 21 czerwca. „Numer 2 po Wałęsie” – jak go określa brytyjska nota biograficzna – był w Londynie na zaproszenie brytyjskiego MSZ i prosił o spotkanie z premier. Jej doradca Charles Powell odradzał jej to: „Główny cel tej wizyty jest optyczny, by zrównoważyć spotkanie z Jaruzelskim. Pani kalendarz jest bardzo wypełniony, zgódźmy się, że się z nim pani nie spotka”. Mimo to premier odpisała: „Muszę się z nim zobaczyć”. „Numer 2 po Wałęsie” musiał zrobić duże wrażenie, bo obszerną notatkę ze spotkania rozesłano do kilku ministerstw. Geremek dziękował Thatcher za to, że jako pierwszy zachodni przywódca odwiedziła Solidarność w Stoczni Gdańskiej. Tłumaczył decyzję, by po wyborach nie wdawać się w koalicję z PZPR i nie legitymizować w ten sposób reżimu, co premier uznała za słuszne. Geremek podkreślał trudności ekonomiczne grożące planom stopniowego budowania demokracji. Mówił, że widmo rozruchów grożących po planowanych podwyżkach cen niepokoi go bardziej niż knowania twardogłowych w PZPR czy w Moskwie. Prosił więc o pomoc żywnościową, sprowadzającą się – jak przyznał – do pomocy humanitarnej. Przypominał też delikatnie, że jeszcze podczas wizyty w Polsce premier Thatcher obiecała wesprzeć reformy. I choć chwalił program, jaki zaoferowała Jaruzelskiemu, nakreślił o wiele szerszy. Prosił o utworzenie międzynarodowego funduszu, który pomógłby Polakom uporać się z konsekwencjami przechodzenia na model kapitalistyczny. Pytał o brytyjskie doświadczenia w udzielaniu wsparcia ludziom zwalnianym z pracy. Zostawił wreszcie zachowany w archiwum memoriał Solidarności z zarysem Programu Pomocy Międzynarodowej dla Polski o wartości 10 mld dol., ale też z planem całkowitej przemiany gospodarczej