Zaduszki: czas wytężonej pracy dla SB

Jeszcze przed samymi świętami 1 i 2 listopada – począwszy od roku 1971 aż po 1989 – cmentarze poddawano obserwacji, której efekty częściowo zachowały się w dokumentach. I tak np. szczecińska SB w niespełna rok po Grudniu ’70 odnotowała, że 30 października rano delegacja Stoczni im. A. Warskiego udała się autokarem na jeden z cmentarzy w celu złożenia kwiatów na grobach trzech stoczniowców zabitych w trakcie „wydarzeń grudniowych”, byłego dyrektora stoczni Henryka Jendzy, zmarłego w 1962 r., oraz żołnierzy polskich i sowieckich. Obawiano się, że podczas ich składania przez wspomnianą delegację dojdzie do spotkania z rodzinami poległych, „które w sposób dramatyczny mogą manifestować swój żal”. Niepokojące też były dla SB przygotowania do wmurowania okolicznościowej tablicy pamiątkowej na jednej z bram Stoczni Szczecińskiej. Nie dopuszczono za pośrednictwem Wydziału Spraw Wewnętrznych do planowanej przez teatrzyk studencki Politechniki Szczecińskiej inscenizacji w dniu 1 listopada, połączonej z zapaleniem zniczy na miejscowym cmentarzu. Służba Bezpieczeństwa szczególną uwagę zwracała na województwo gdańskie. Pamiętano, że 1 maja 1971 r. w Gdańsku uroczystości „przybrały charakter żałobny na skutek złożenia przez pracowników Stoczni przy bramie nr 2 wiązanek kwiatów i wieńców”. Esbecy obawiali się, iż „w okresie Święta Zmarłych mogą wystąpić przypadki zbiórki pieniędzy na kwiaty i wieńce, a następnie ich manifestacyjne składanie w miejscach, gdzie polegli stoczniowcy lub na cmentarzach”. Celem Służby Bezpieczeństwa była zatem „neutralizacja aktywności osób zaliczanych do elementu wrogiego lub znanych z negatywnej działalności w okresie wydarzeń grudniowych” oraz „niedopuszczenie do powstania ewentualnych wrogich aktów”. W tym celu utworzono w tymże roku specjalny sztab, na czele którego stanął naczelnik Wydziału III Komendy Wojewódzkiej MO w Gdańsku Jan Kujawa. O skali działań SB świadczy m.in. zorganizowanie 30 października i 1 listopada w 7 zakładach Trójmiasta, uznanych za kluczowe, stałych dyżurów funkcjonariuszy. Towarzyszyły temu standardowe działania, takie jak np. prowadzenie „penetracji w pociągach, tramwajach i autobusach w rejonach najbardziej zagrożonych wrogą propagandą pisaną oraz rejonach przyległych do kluczowych zakładów pracy” czy zwiększenie ilości patroli mundurowych MO, szczególnie w okolicy bramy nr 2 Stoczni Gdańskiej. Tak szerokie działania podjęte przez gdańską bezpiekę przyniosły efekty. Jak raportowano, „w dniach 31.10 i 1.11.1971 r. nie odnotowano naruszeń porządku publicznego”. Nie zanotowano ich też przy grobach poległych stoczniowców 30 października, kiedy to z inicjatywy dyrekcji Stoczni Gdańskiej jej delegacje składały – oczywiście pod czujnym okiem SB – kwiaty na cmentarzach. Miało natomiast miejsce (31 października i 1 listopada) kilkanaście prób składania wiązanek kwiatów lub zapalania zniczy przed bramą nr 2 stoczni. Jednak próby te zostały udaremnione w wyniku „działań zapobiegawczo-odstraszających” SB lub interwencji funkcjonariuszy MO. Tak było np. w przypadku Izabeli Świtalskiej, która po wylegitymowaniu zrezygnowała z zapalenia świecy. Z kolei Bolesław Malara, który zapalił świeczkę, został spisany i „poproszony” o jej zgaszenie, co też uczynił, zabierając ją ze sobą. W jednym przypadku – w Elblągu – kiedy siostrze (Hannie) i narzeczonej zabitego w grudniu 1970 r. Tadeusza Sawicza udało się w miejscu jego śmierci złożyć kwiaty i zapalić świecę, zostały one „natychmiast usunięte”. A z siostrą zabitego, która była inicjatorką ich złożenia, przeprowadzono rozmowę operacyjną. Takich działań najprawdopodobniej nie podjęto natomiast w stosunku do dzieci (lub ich rodziców), które 31 października zapaliły 3 świeczki na nasypie kolejowym w okolicy stacji PKP Gdynia-Stocznia, „w miejscu, gdzie [mieli być upamiętnieni] polegli w wydarzeniach grudniowych”. Również księża z terenu województwa, z trzema wyjątkami, mieli zachować się lojalnie. Za jedyny poważniejszy incydent uznano przy tym wystąpieniem ks. Feliksa Wołosa z kościoła Podwyższenia Świętego Krzyża w Gdańsku, który mówił „o ograniczeniu wolności w dwóch aspektach – dobrym i złym” i w odniesieniu do tego drugiego stwierdzał: „Były jednak i inne wypadki ograniczenia wolności – w Gdańsku i Gdyni, a nawet w pobożnym Poznaniu, gdzie trupy się ścieliły”. A warto odnotować, że SB skontrolowała przebieg niemal wszystkich nabożeństw w Trójmieście, a połowy w województwie. Kolejne lata były spokojniejsze. W 1973 r. w „Informacji Dziennej” MSW za okres 31 października – 1 listopada informowano, zapewne nie bez ulgi, że „uroczystości Święta Zmarłych miały przebieg spokojny, cechowała je dyscyplina i powaga”. Tak było w początku epoki gierkowskiej. Pod jej koniec, przykładowo 1 listopada 1979 r., na cmentarzu w Chlewiskach (woj. radomskie) odnaleziono „17 ulotek z deklaracją i statutem K[onfederacji] P[olski] N[iepodległej]”, a w dniach 30 października – 2 listopada „w wyniku działań penetracyjnych” na cmentarzu w Gdyni-Witominie – 6 szarf z napisem „Ofiarom Grudnia 1970 r. KSS KOR i Wolne Związki Zawodowe Wybrzeża”. Rok wcześniej podobne szarfy na tym samym cmentarzu złożyli działacze Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża. Służba Bezpieczeństwa i Milicja Obywatelska pilnie śledziły kazania w kościołach. W 1978 r. raportowano np.: „W dniu 1 XI br. doroczne uroczystości kościelne Święta Zmarłych przebiegały w sposób tradycyjny. Nie odnotowano zakłóceń ładu i porządku publicznego”. „W niektórych przypadkach stwierdzono na terenie kraju zorganizowanie przez kler procesji z kościołów na cmentarze bez zgody władz administracyjnych bądź odstąpienie od tras objętych wydanymi zezwoleniami”. Wszakże – w ocenie SB – większość z 34 wygłoszonych w tym czasie przez biskupów kazań „była związana z religijnymi aspektami Święta Zmarłych i nie zawierała negatywnych akcentów społeczno-politycznych”. Do takich zawierających akcenty zaliczono dwa: bp. Ignacego Tokarczuka oraz bp. Mikołaja Sasinowskiego. Ten pierwszy – ordynariusz przemyski – stwierdził (podczas poświęcenia kaplicy przedpogrzebowej w parafii Lubenia), że „należy przypomnieć ofiary Katynia, o których dzisiaj wspominać nie wolno, nad których grobami nikt się nie pochyli, bo rosną tam świerki, żeby zamaskować miejsce ich spoczynku”. Ten drugi, ordynariusz łomżyński, mówił m.in.: „podejmując trud ubóstwa, cichości, czystości i pracy, narażamy się na kłopoty ze strony tych, którzy i tak prześladować nas będą, bo wyznajemy imię Chrystusa”. Ciekawostka z meldunków: probosz