O czym debatowano na Elbląskim Forum Kulturoznawczym

Mieszkańcy dużych polskich miast mają to na co dzień. Niemal cała przestrzeń publiczna wokół nich funkcjonuje jak jakiś wielki folder informacyjno-reklamowy. Nieustannie są namawiani do kupna czegoś, udziału w czymś, wizyty gdzieś. Płachty ogłoszeń, ekrany diodowe na ulicach, a mniejsze w środkach transportu. Remontowane budynki całe obudowane reklamami. W sklepach, windach, salonach usługowych muzyka, a w taksówkach muzyka plus radiowe serwisy informacyjne. Kultura audiowizualna, kojarzona jeszcze nie tak dawno z zainstalowaną w domu poczciwą telewizją, „wyszła na miasto”, między innymi stając się – jak nazwała to parę lat temu w raporcie badawczym na temat kultury miejskiej prof. Barbara Fatyga – „kulturą transportową”. Prof. Tomasz Szlendak, socjolog z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, powołując się w czasie obrad Elbląskiego Forum między innymi na wyniki tamtych badań mówi o tej sytuacji tak: „W miastach wybuchła supernowa kultury, a na wsi mamy całe mnóstwo emocjonalnych i estetycznych doznań w coraz liczniejszych instytucjach kultury i jeszcze liczniejszych imprezach przyciągających tłumy”. Rzeczywiście, choćby przy okazji wyjazdów urlopowych „w Polskę” możemy się naocznie przekonać, że niemal każda miejscowość, i to niekoniecznie typowo turystyczna, ma swoje festyny, zabawy plenerowe, gdzie zaprasza się znane z telewizji gwiazdy, organizuje jarmarki lokalnego rękodzieła i sztuki kulinarnej. Kultura festynu opanowuje cały kraj w sensie geograficznym, podczas gdy na przykład kultura Internetu opanowuje naszą pamięć i uwagę. W 1962 r. francuski antropolog Edgar Morin pisał: „Kompleks zjawisk objętych pojęciem Zabawy-Widowiska utwierdza swoją pozycję w cywilizacji, z której wykruszyły się wielkie wartości transcendentne. Wartościom tym już tylko częściowo udaje się podporządkować sobie życie jednostek. Z urlopu, jaki dano wielkim wartościom, rodzi się wartość Wielkiego Urlopu”. Dziś nawet urlop bardziej kojarzy się z przesytem oferty rozrywkowej niż z relaksem umilanym „Zabawą-Widowiskiem”. Warto wszak pamiętać o spostrzeżeniach Morina, choćby dlatego, że dokonywane były w szczególnym czasie: na początku lat 60. Europa wkroczyła w epokę rządzonej przez media elektroniczne kultury masowej, a to, co mamy dziś (również w Polsce), to między innymi skutek tamtej sytuacji. Świat na nieludzką miarę Pół wieku temu świat prawie bezgranicznie poddawał się dominującej w warunkach kultury przemysłowej utopii produktywności. Chodziło o to, aby wszystkiego było coraz więcej i by wszystko było coraz większe. W Ameryce i Związku Radzieckim budowano coraz większe kinoteatry z monstrualnie wielkimi ekranami. To był wyrazisty znak ery masowości zapoczątkowanej jeszcze przed wojną. Natomiast po wojnie w tym samym tempie, w jakim wznoszono owe wielkie pałace kina, rozwijała się telewizja, której potęgę mierzono zasięgiem i liczbą odbiorców. Dopiero w 1973 r. ekonomista Ernst Friedrich Schumacher odkrył, że „małe jest piękne”. Kilka lat później o miniaturyzacji i o zerwaniu z cywilizacją taśmy produkcyjnej pisał w „Trzeciej fali” Alvin Toffler. Ci dwaj intelektualiści, do których jeszcze dołączyć możemy wizjonera-mediologa Marshalla McLuhana, byli zarazem wieszczami ery postindustrialnej i walnie przyczynili się do narodzin kolejnej utopii – tym razem utopii postproduktywności, która ponoć do dziś jeszcze sprawuje rząd dusz. Tak czy inaczej, nadmiar (na wspomnianym Forum w Bibliotece Elbląskiej debatowano między innymi o nadmiarze obrazów, dźwięków, rzeczy) wynika wprost z faktu produkcji. Produkuje się zatem zbyt wiele obrazów, dźwięków i rzeczy. Nawet Schumacher, nie mówiąc już o Tofflerze, nie przewidział, że nadmiar jako efekt hiperproduktywności nie opuści nas nawet wtedy, gdy rozmaici myśliciele ogłoszą kres nowoczesności i zaczną szukać dowodów na potwierdzenie tezy, wedle której zaczynamy żyć w świecie „na ludzką miarę”. Mieszkańcy Warszawy doświadczają tego od pierwszej dekady III RP obserwując, jak w ich mieście nieustannie pną się ku niebu coraz potężniejsze szklane wieżowce, nieznośnie przypominając, że przemysłowa nowoczesność nie tylko się nie skończyła, ale ma się całkiem dobrze. Nadmiar obiektów (rzeczy) to jedno, ale kto wie, czy nie bardziej doświadczamy nadmiaru informacji. Co z niego wynika? Ot choćby taki paradoks, że przyrostowi informacji nie towarzyszy przyrost sensownych treści. Już dawno temu zauważył to papież postmodernizmu Jean Baudrillard, który w najsłynniejszym swoim dziele „Symulakry i symulacja” napisał: „Żyjemy we Wszechświecie, w którym jest coraz więcej informacji, a coraz mniej sensu”. Szybszy pożera wolniejszego Na obradach Elbląskiego Forum medioznawca prof. Wiesław Godzic mówił: „Media są w stanie chaosu, dokonują »samoskrócenia«. Szybszy pożera wolniejszego. Jest nas tak dużo, że musimy biec szybko. Zdaje się, że trzeba w tym układzie nieustannie walczyć o pauzę, o możliwość wzięcia oddechu. Myślę, że należy wybrać właściwe medium dla siebie, radzić sobie z tym. My ciągle za mało patrzymy na media, wydaje nam się, że wiemy wszystko. Tymczasem przez przykładowy okres 10 godzin można zaobserwować, że dozuje się informacje, właściwie pojawiają się trzy główne wydarzenia, które »obudowuje się«. Jest to świetnie wciągająca narracja, ale niekoniecznie informacja”. Można przy tej okazji przytoczyć jeszcze dosadniejsze i prościej ujęte słowa Tomasza Szlendaka: „Wszystkiego pełno, ale to wszystko jest tym samym – pozorne zmiany formy, krzyczące nowością, kryją te same banały”. Wszyscy to znamy jako telewidzowie. Czy dostęp do kilkudziesięciu, a nawet kilkuset kanałów telewizyjnych powoduje, że telewizja jawi się jako medium o kilkadziesiąt czy kilkaset razy bardziej zróżnicowane w swojej ofercie niż było kilkadziesiąt lat termu? A gdzieżby – telewizja mnożąc swoje kanały generuje, jak powiedziałby uczony semiolog, redundancję, czyli nadmiar słów, obrazów i scen, które nie zawierają w sobie żadnych istotnych znaczeń. Są triumfem wielosłowia i pustej ornamentyki. Nic dziwnego, wszak w telewizyjnej rozrywce rządzi tak zwany format, czyli poszczególne widowiska, seriale, a nawet prognozy pogody podporządkowa