Rozmowa z izraelskim reżyserem filmowym Arim Folmanem

Janusz Wróblewski: – Uważa pan Stanisława Lema za jednego z najwybitniejszych pisarzy na świecie, dlaczego? Ari Folman: – Głębia prozy Lema jest niesamowita. Jego powieści funkcjonują na wielu poziomach. Jako fikcje literackie z atrakcyjnymi fabułami. Jako błyskotliwe, często zabawne alegorie. Traktaty filozoficzne. Weźmy „Kongres futurologiczny”. Książka została napisana pod koniec lat 60. ubiegłego wieku jako metafora zniewolenia w epoce komunizmu. Chociaż rzecz dotyczy peerelowskiej rzeczywistości, z oczywistych względów Lem przeniósł jej akcję gdzieś w głąb Ameryki Południowej, do nieistniejącej miejscowości Costaricana. Tam bohater Ijon Tichy zostaje poddany praniu mózgu. Kopiąc głębiej, dojdziemy do wniosku, że jest to historia o poszukiwaniu tożsamości. Człowiek traci kontrolę nad swoimi myślami, marzeniami, nad duszą i ciałem. Jest to również opowieść o wolności. Lecz rozumianej szerzej, nie tylko w kategoriach politycznych. O swobodzie dokonywanych wyborów. Lem opisał rzeczywistość wirtualną, Internet, elektroniczne czytniki książek, gry komputerowe, iPhone’y na długo, zanim pojawiły się w naszym życiu. Był profetą. Przewidział nie tylko nowe wynalazki i kierunek rozwoju technologicznego. Ale przedstawił również ponurą wizję chemiczno-farmakologicznych manipulacji, których ludzkość pada obecnie ofiarą. Jeśli ktoś cierpi na depresję, boli go głowa, brakuje mu energii, sięga po odpowiednio silne antydepresanty. Łyka, zostaje uleczony i może iść do pracy. Problemy nie zostały rozwiązane, świat się nie zmienił, lecz człowiek czuje się szczęśliwy. Lem to wszystko pokazał, przeanalizował. Cenię też powieści Philipa K. Dicka, ale to nie ten sam poziom. Nie aż tak uniwersalny. Literatura science fiction bardzo szybko się starzeje… Pan żartuje. Lem się nigdy nie zestarzeje. Jestem dumny, że moja adaptacja „Kongresu futurologicznego” została zaakceptowana przez rodzinę Lema, mimo że nie jest zbyt wierna literackiemu pierwowzorowi. To tak, jakbym usłyszał komplement od samego mistrza. „W filmie Ariego Folmana inspiracje »Kongresem futurologicznym« Stanisława Lema widać na każdym kroku. Folman stworzył ambitne, oryginalne dzieło, w którym przedstawił własny, spójny świat – dlatego jego »Kongres« warto zobaczyć niezależnie od tego, czy się Lema czytało”. Oto treść komunikatu wydanego przez rodzinę Lema. Najlepsza wiadomość, jaką usłyszałem od dawna. Lem nie był zadowolony z żadnej dotychczasowej ekranizacji swoich dzieł. Tym bardziej się cieszę. „Solaris” wydaje się ciekawszą i głębszą powieścią. Ale była filmowana już dwukrotnie. Marzyłem o napisaniu sztuki teatralnej w oparciu o nią. Sam chętnie bym ją wystawił. Po nakręceniu „Walca z Baszirem”, w którym podjąłem temat wojennych rozliczeń Izraelczyków biorących udział w masakrze w Sabrze i Shatili, potrzebowałem odpoczynku, ucieczki w zupełnie inny świat. Czymś takim jest „Kongres futurologiczny”, szaleńcza, dzika podróż w regiony z pogranicza halucynacji, snu, marzeń, apokaliptycznej wizji przyszłości. Po przeczytaniu tej powieści w wieku 16 lat zapragnąłem ją przenieść na ekran. W szkole filmowej wracałem do lektury nie raz. Nie wiedziałem tylko, w jaki sposób należy się do tego zabrać. Pomysł, żeby zastąpić Ijona Tichego hollywoodzką gwiazdą Robin Wright, którą gra ona sama, był bardzo odważny. Wpadłem na to, zobaczywszy zniszczoną aktorkę, którą nikt się nie interesował. Niegdyś była pięknością, grała w modnych filmach, świat leżał u jej stóp. Pomyślałem o fabryce handlującej wizerunkami aktorów. Jak by wyglądał przemysł rozrywkowy, gdyby można było skanować młodych, seksownych aktorów, zachowując prawa do eksploatacji ich wizerunku w wirtualnej rzeczywistości. Pomyślałem o producentach dyktatorach posiadających władzę nad emocjami. Jest w tym sporo ironii, poczułem jednak, że to bardzo mocny temat. Pozornie daleki od Lema, lecz tak naprawdę oddający esencję jego prozy. Ta zmiana kontekstu na hollywoodzki powoduje, że „Kongres” wygląda jak ostra satyra na amerykańską popkulturę i kino kradnące artystom tożsamość. Współczesne Hollywood posiada już narzędzia umożliwiające tego rodzaju eksperymenty. Na Uniwersytecie Południowej Kalifornii działa urządzenie pod nazwą Light Stage 5, które rejestruje oraz zapamiętuje ludzki wygląd i jest w stanie wygenerować obrazy przedstawiające dowolne zachowanie zeskanowanej osoby. W „Avatarze” Jamesa Camerona główną rolę zagrała niebieska istota wykreowana przez komputer. Można powiedzieć, że prawdziwi aktorzy stają się powoli zbędni. Nie sądzę, aby ta opcja zwyciężyła. Niemniej jest o czym myśleć. Moją misją jako reżysera jest zwrócić na to uwagę. Nie oceniać, czy to dobrze czy źle, tylko pokazać, do czego nowoczesna technologia zmierza. Dla moich dzieci bawiących się PlayStation, wpatrzonych w iPady nie ma specjalnej różnicy między postaciami z gier i filmów. Nie obchodzi ich, czy oglądają maskę czy prawdziwą twarz. Jestem ostatnią osobą, która uważałaby się za technofoba, lecz jako artysta i filmowiec muszę sobie zdawać sprawę z konsekwencji rewolucji cyfrowej. Największym grzechem Hollywood jest zastępowanie rzeczywistości fikcyjnym obrazem, symulakrami? Myślę, że najgorsza jest uzurpacja władców przemysłu filmowego, którzy są absolutnie pewni, czego chce publiczność. Dostarczając jej to, czują się bogami. Wolno im wszystko, są bezkarni. W większości przypadków traktują widzów jak kompletnych idiotów. Porusza się pan w tym świecie. Angażuje hollywoodzkich aktorów. Chodzi ich ścieżkami… Nie podpisałem kontraktu z amerykańską wytwórnią. Pracuję w Europie. Jestem niezależnym reżyserem. Sam montuję swoje filmy. Skończyłem już 50 lat i w najmniejszym stopniu nie czuję pokusy, żeby powierzać komuś swoją artystyczną wolność. W „Walcu z Baszirem” bohaterowie filmu wypierają z pamięci koszmarne przeżycia. W „Kongresie” robią to za nich specjaliści z hollywoodzkiej fabryki snów. Żyjemy w matriksie? Wierzę, że wszyscy żyjemy w równoległych światach. Sami je stwarzamy. W wyobraźni, snach, marzeniach o przyszłości, do których nikt oprócz nas nie ma dostępu. Tam się chronimy przed gorzką, rozczarowującą realnością. W naszych głowach pracują jakby dwie maszyny. Jedna zajmuje się codziennością. Druga fantazjowaniem. Szaleństwo zaczyna się wówczas, gdy podejrzewamy, że ktoś ten paralelny świat kontroluje. Jakiś Big Brother. Moim zadaniem jako artysty jest połączyć obie te sfery i stworzyć na ekranie uniwersum, w które widzowie uwierzą i poczują się w nim niczym w kosmicznej kapsule, gdzie wspomnienia, teraźniejszość, wizje wszystko zostaje ze sobą wymieszane. Rozumie pan, co mam na myśli? Chodzi panu o to, żeby poczuć się jak na filmach Davida Lyncha. Właśnie. Idealnym punktem odniesienia „Kongresu” jest „Mulholland Drive”. Poza ekranem w sali kinowej świat Lyncha nie istnieje. Jest na tyle jednak intensywny, że w niego wierzymy, wciąga nas, fascynuje. To samo można powiedzieć o dobrych filmach Hitchcocka i Polańskiego. „Kongresowi” patronuje też Wojciech Has, który mógłby ten film za mnie nakręcić. Kino nie zajmuje się prawdą. Nawet w dokumentach nie jest ona głównym tematem. Dokumentalista musi podejmować decyzje, gdzie ustawić kamerę, na co zwrócić uwagę, jakim obiekty