Kawiarnia literacka

Był rok 1996, szesnastoletni i blady z przejęcia przyjechałem do Warszawy specjalnie na wielką wystawę „Caravaggio i Caravaggioniści”. Mieliśmy podówczas „naszego człowieka w Rzymie”, dzięki czemu z Muzeów Watykańskich sprowadzono „Złożenie do grobu”. Cóż, jak na pozycję „naszego człowieka w Rzymie”, wypożyczenie jednego Caravaggia wydawać się może osiągnięciem skromnym, ale wystawa zapierała dech w piersiach. W niebywałej scenografii większość obrazów wisiała w czerwono-złotej, pałacowo-kościelnej, na wskroś rzymskiej przestrzeni. Ale „Złożenie do grobu” porażało; szło się do niego – tak to przynajmniej dziś pamiętam – długim, ciemnym, ale wysokim korytarzem (czy w górze, jak baldachim, nie wisiał biały całun?), jak nawą kościelną, by na końcu, w górze, ponad głowami pozostałych pątników, podziwiać ten watykański cud. Bo, w istocie, to cudowny obraz – a w tamtej oprawie robił wrażenie daleko większe niż tam, gdzie zazwyczaj wisi. Widziałem go potem raz, drugi, trzeci przy kolejnych pobytach w Rzymie i już nigdy nie porwał mnie tak jak wówczas. Przypomniałem to sobie na wystawie Boznańskiej – do 2 maja, koniecznie, kto nie był! – w tymże samym Muzeum Narodowym w Warszawie. Ileż się przez ten czas zmieniło! Były już pamiętne importy ekspozycyjne, jak choćby „Impresjoniści”, zgoda, ale z czymś takim zetknąłem się chyba po raz pierwszy: oto wielka prezentacja wielkiej polskiej artystki, a w ramach kontekstów epoki nie tylko cała plejada naszych znakomitości ówczesnych, czyli Pankiewicz, Bilińska, Malczewski, Muter, Zak czy Gottlieb, ale i najwięksi światowi: konterfekt hiszpańskiej królowej Velázqueza prosto z Barcelony, wspaniała „Harmonia w szarości i zieleni”, jedno z arcydzieł Whistlera, wypożyczone przez londyńską Tate, z Paryża portret Berthy Morisot pędzla Maneta, świetny Vuillard i Fantin-Latour... Szedłem z sali do sali i myślałem sobie, że mógłbym iść przez każde świetne europejskie muzeum sztuki XIX i XX w.: Tate, d’Orsay, Leopold, mógłbym być w Rzymie, Madrycie, Berlinie i w żadnym z tych miejsc nie byłoby się czego wstydzić. Zachwyca jednak nie tylko światowy poziom dobranych kontekstów, ale przede wszystkim sama Boznańska. Różnorodna, bo pokazana nie tylko jako portrecistka, ale i jako mistrzyni zamglonych martwych natur czy skrótowych pejzaży miejskich; rozpięta między mijającym stuleciem, do którego niechybnie należy monumentalne płótniszcze z modlącą się zakonnicą, a stuleciem nadchodzącym – z ocierającymi się o abstrakcję, dziko rozwibrowanymi kolorem nasturcjami; bezkompromisowa w kwestiach sztuki i w życiu osobistym, ekscentryczna, do końca wierna obranej ścieżce poszukiwań, choć w międzywojniu jej styl musiał się wydawać równie passé, co secesyjne suknie i kok z przełomu wieków; wegetująca w zimnej pracowni, po której hulają myszy (przypomniałem to sobie, kiedy w jednej z sal, obok wyciśniętych do cna tubek po farbach, brudnych palet, dostrzegłem pomiędzy osobistymi drobiazgami maleńką myszkę ze srebra). Przede wszystkim jednak – dziś to szczególnie aktualne – emigrantka, czyli niby nasza, niby cudza, ale ani nasza, ani cudza. Odklejona od krakowskich stosuneczków, nagradzana medalami na salonach i wystawach światowych przez arcyksiążąt i prezydentów, obracająca się w kręgu międzynarodowej bohemy Monachium, Berlina, Paryża (i wiodąca tam życie, o którym Dulska mogłaby powiedzieć wiele, chętnie i z głębokim potępieniem). Czemu po stu latach Boznańska nie jest liczona pomiędzy największymi artystami francuskimi swoich czasów? Zgoda, nie stoi na podium z wielkimi reformatorami sztuki, jak Picasso czy Matisse, ale należy do tej szerszej, a może nawet istotniejszej grup