Matana Roberts i jej muzyczne dzieje Ameryki

Początek prezydentury Baracka Obamy był także dla artystów w Stanach Zjednoczonych momentem przełomowym. Amerykanie uwierzyli, że kraj wszedł w fazę postrasową, bez dyskryminacji. Matana Roberts, nowojorska saksofonistka, wyszła więc z założenia, że to dobry czas, aby spojrzeć wstecz na historię USA. Stąd jej Wagnerowski w rozmachu (co sama z dystansem zauważa) pomysł, by opowiedzieć historię swojego kraju za pomocą muzyki. A że historia jest złożona, nie zmieściłaby się na jednym albumie. Stąd Roberts ambitnie zaplanowała, że materiał ukaże się w 12 odcinkach. Nowy kontekst pomysłowi nadała seria wydarzeń: 17-letni Trayvon Martin został zabity przez sąsiada w 2012 r., Eric Garner zginął przez uduszenie w lipcu 2014 r., a młodego Michaela Browna zamordowano w Ferguson w sierpniu 2014 r. Debata na temat dyskryminacji czarnoskórych osób rozgorzała na nowo. Nie zmieniło to nastawienia saksofonistki do projektu, ale sprawiło, że odbiorców ciekawi jeszcze bardziej. – Ameryka cały czas szuka nowych sposobów rozliczenia się ze swoją historią – opowiada Roberts. – Przeszliśmy długą drogę od czasów segregacji i linczów. Ale nie jestem rzecznikiem wyłącznie Afroamerykanów i nie daję im wyłączności na tę historię. Moja praca z jednej strony reprezentuje, a z drugiej kwestionuje szeroko pojmowaną amerykańskość. Swoje kompetencje do zajęcia się tematem zaznaczyła samym tytułem cyklu: „Coin Coin”. To pseudonim Marie Thérèse Metoyer – afroamerykańskiej bohaterki, oswobodzonej niewolnicy, która w XVIII-wiecznej Luizjanie założyła rodzaj wspólnoty będącej enklawą dla innych uwolnionych czarnoskórych. Skąd związek? Taki sam przydomek nadali w dzieciństwie Matanie jej rodzice – dla żartu, choć znalazłoby się poważne uzasadnienie. Wspólnota podobna do tej prowadzonej przez Metoyer wychowała osieroconego dziadka Matany. Było więc rzeczą dość naturalną, że Coin Coin stała się dla dziewczyny pierwszą kobiecą bohaterką. Trudno się też dziwić, że z badania swoich rodzinnych korzeni i zarazem śledzenia historii czarnej Ameryki saksofonistka zrobiła muzyczny serial. Jak dotąd w ramach cyklu ukazały się trzy płyty. Album „Gens De Couleur Libres” został nagrany na żywo w 14-osobowym składzie. Kolejne wydawnictwo – „Mississippi Moonchile” – to rejestracja sekstetu, tym razem w studiu. W lutym ukazała się trzecia część, „River Run Thee”, a autorka ma już przygotowane pomysły na kolejne trzy epizody. Matana jednocześnie pisze utwory i zbiera dokumenty, sięgając wstecz aż do połowy XVIII w. I odnajduje rodzinne ślady w regionach amerykańskiego Południa znanych z największych napięć na tle rasowym. Babcie Roberts pochodziły z Missisipi i Memphis, a dziadek z Luizjany. Na pierwszym albumie Roberts wciela się więc w Metoyer, opowiada o aukcjach, na których sprzedawano czarnoskóre dziewczęta. Na trzecim – przypomina mało znaną historię George’a Lydiarda Sulivana, kapitana królewskiej floty brytyjskiej, który przez pięć lat zajmował się polowaniem na polujących, czyli tropieniem handlarzy niewolników i uwalnianiem tych ostatnich. Dzieje tych wypraw opowiada jego dziennik pokładowy, wydany w 1873 r. jako „Dhow Chasing In Zanzibar Waters”. – Południe jest piękne i chciałam zobaczyć je na własne oczy – opowiada. – Moje pochodzenie jest jednym z wielu źródeł tego projektu – to ono napędza mnie do dalszych prób, poszukiwań i pracy. Na „River Run Thee” znalazły się więc – prócz dźwięków saksofonu, syntezatorów i fortepianu – także nagrania terenowe, które Roberts zarejestrowała podczas wyprawy do Missisipi, Tennessee i Luizjany. W swoje wokalizy wplata fragmenty rozmów, obecny hymn USA i pełniący tę rolę wcześniej „My Country This Of Thee” czy „Beautiful Dreamer” Stephena Fostera. Czerpiącą z różnych tradycji muzykę Roberts można śmiało opowiadać dziejami jej rodziny. Z Południa przodkowie saksofonistki przeprowadzili się do Chicago. Matka wychowała się w robotniczej południowej części miasta, a ojciec dorastał w biednej dzielnicy na West Side. Większość jego znajomych trafiła do więzienia, on znalazł pracę w fabryce zupy Campbella. Nie zmieniło to jednak faktu, że jej rodzina na własnej skórze odczuła dyskryminację. „Moi wujkowie i kuzynostwo mieli opracowaną całą choreografię, jak radzić sobie podczas konfrontacji z policją i jak ich unikać” – wspomina w jednym z wywiadów Matana. Pasja do muzyki to też scheda rodzinna. Babcia zabierała ją regularnie do opery, a rodzice edukowali muzycznie, w domu słuchało się awangardy. Sama Matana długo grała na klarnecie (zaczęła w wieku ośmiu lat) i chciała występować w orkiestrze, ale w końcu bardziej przypadł jej do gustu saksofon. Poza muzyką rozmawiało się w jej domu o polityce, a historię Południa poznawała, pracując w bibliotece wspólnie z wdową po Malcolmie X (którego ostatnią mowę cytuje na jednej z płyt). Zafascynowała się ruchem Riot Grrrl, a potem angażowała w improwizowane sesje Association for the Advancement of Creative Musicians, gdzie poznała całą śmietankę rockowo-jazzową z Chicago. To jedno z najważniejszych dla współczesnego jazzu stowarzyszeń twórczych, przy okazji bardzo mocno zaangażowane społecznie. Matana muzykę zestawia z obrazem, do czego zaczęła przykładać większą wagę w momencie przeprowadzki do Nowego Jorku w 2002 r. – zetknęła się tu zarówno z muzykami, jak i rzeźbiarzami, twórcami wideo i filmowcami. Korzysta także z graficznego zapisu muzyki – w jazzie w podobny sposób pracuje Anthony Braxton czy niegdyś Sun Ra, chociaż Roberts przyznaje, że bliżej jej do takich twórców, jak John Cage, John Zorn, LaMonte Young czy Brian Eno. Równie mocno zanurzona jest w twórczość artystów wizualnych, m.in. Romare’a Beardena czy Jeana-Michela Basquiata, więc jej albumy to także graficzne kreacje. Aby dostrzec inspiracje wizualne, wystarczy spojrzeć na okładki płyt. „Coin Coin: River Run Thee” to kolaż starych fotografii, dokumentów, ale też malarskich abstrakcyjnych impresji. Podobnym kolażem jest sama warstwa muzyczna. Saksofonistka określa swój proces kompozycyjny mianem „panoramicznego pikowania dźwięku” (ang. panoramic sound quilting). To pikowanie znów ma drugie znaczenie – zszywanie różnych tkanin, które w amerykańskiej tradycji służyło w XIX w. kodowaniu informacji o systemie tzw. Kolei Podziemnej, czyli możliwych dróg ucieczki zbiegłych niewolników. Poza tym, jak przypomina Matana, takie pikowane tkaniny z konieczności szyte były z fragmentów już używanych ubrań różnych członków rodziny.