Kawiarnia literacka

W niedawno opublikowanej książce Thomasa Bernharda „Tak. Wyjadacze”, na którą składają się dwa tytułowe teksty, znalazłem plastyczny, skądinąd swojsko brzmiący opis, który naprędce przytaczam: „W ciągu jednej nocy zapanowała dyktatorska atmosfera, a ja musiałem przez całe tygodnie i miesiące doświadczać na własnej skórze, jak polują na głowę człowieka ducha. (...) Masy uzależnione od brzucha i dobytku wystąpiły przeciwko głowie i duchowi”. Schematyczne nakreślenie starcia żywiołów jednostkowości i biomasy konsumencko-politycznej wzmaga u Bernharda estetyczny seksapil tej prozy. Schemat ten ma jednak delikatne drugie dno etyczne, motywowane faszystowską traumą. Kiedy słyszę o „duchu”, a już zwłaszcza o „człowieku ducha”, od razu otwiera mi się nóż w dziurawej kieszeni. Niemniej dożyłem czasów, w których i owszem trzeba będzie upominać się o rozum i ducha – artykuły deficytowe na rynku idei polityczno-społecznych. Jak wiadomo, Thomas Bernhard ubóstwiał sadzać sarkastycznego klocka w łonie swej austriackiej ojczyzny, w jakiej widział li tylko wylęgarnię ksenofobów i faszystów. Austria w prozie Bernharda to postwojenny chlew, w jakim trwa ciągły wychów kolejnych zastępów potencjalnych morderców. Cóż, można polemizować z tym obrazem. Nie sposób natomiast odmówić pisarzowi siły artystycznego przekazu. A jednak jest Bernhard ponad wszystko moralistą, kiedy upomina się o jednostkową prawdę, o prawo do głoszenia każdej fanaberii. Bo każda taka fanaberia posiada niezbywalny atut przekłuwania nadętego balonu sądów ogólnych, które jesteśmy skłonni wygłaszać zwłaszcza pod adresem zbiorowości narodowych. Sądy ogólne mają to do siebie, że znoszą wszelki światłocień wątpiącej z zasady jednostki. Władze kraju, w jakim miałem nieszczęście się urodzić, odnoszą niewątpliwe sukcesy w praniu mózgów swojego elektoratu, gdyż do perfekcji opanowały sztukę redukcji każdego komunikatu do pozycji sądu ogólnego. Bóg, naród, suweren, Prezes, Polska – to nudne kwantyfikatory. Trzeba było je na nowo rozruszać. Dodać im paliwa, pogrzebać w resentymentach, mitach i kompleksach jak w kompostowniku. No i od razu się udało! Wrze nam oto społeczeństwo, podzielone jak tuczniki w zagrodach, i wrzenie to gwarantuje trwanie władzy, która opiera się na sądach ogólnych, z nich czerpie żywotne soki nienawiści do własnych obywateli. Na dobrą sprawę najbardziej na rękę władzy pójdziemy jako ta biomasa wtedy, kiedy zaczniemy nawzajem się wyrzynać. Logika podsycania wrzenia finalnie doprowadzi do takich lokalnych wyrżnięć. Podobnież jak Bernhard w stosunku do własnych ziomków, tak i ja jestem przekonany, że na nic lepszego nie zasługujemy. Nie jest tak, że dyktatorska atmosfera to emanacja jakichś utajonych, złych mocy drzemiących w ewidentnie zaburzonym umyśle głęboko zranionego człowieka. Dyktatorska atmosfera panuje w każdym, kto utracił „ducha”, o jakim pisze Bernhard. A jest to duch zazwyczaj przekorny, skłonny do autoparodii i autorefleksji. Zamieszkuje w szarych i burych ludziach przenikliwie spoglądających na igrzyska władzy. Każdej władzy na tej ziemi i zwłaszcza tej nie z tej ziemi. Odnoszę wrażenie, że takich szaroburych ludzi jest dziś jakby mniej. Wzmaga się we mnie przekonanie, że egzystencjalna identyfikacja zaczyna przebiegać po liniach politycznych przekonań i poglądów. Gdyby tak w istocie było, a nie świadczy o tym mierna frekwencja przy kolejnych wyborach, to w istocie jako naród podpadalibyśmy pod jeden ogólny sąd: bylibyśmy idiotami. Owszem, mieć świadomość praw i obowiązków obywatela demokratycznego kraju to jedno. Bronić tych praw i obowiązków to drugie. Na razie jednak jako społeczeństwo jesteśmy biomasą, która wydała z siebie, w akcie wolnych wyborów, swoją reprezentację. I na tym etapie nie zasługujemy na nic więcej. Jedyne, na co zasługujemy, to p