Jak za pomocą dzieł sztuki firmy budują swój wizerunek

Ta niewielka w sumie, estetyczna „dobra zmiana” to kolejna wizerunkowa porażka gospodarza Pałacu Namiestnikowskiego. Kossak jest efekciarskim i bardzo złym obrazem, niegodnym tak ważnego gabinetu. No ale przedstawia marszałka Piłsudskiego przyjmującego wojskową defiladę i zdaje się, że marzenia wzięły tym razem górę nad poczuciem smaku. Nie mam pojęcia, czy Bronisław Komorowski był jakimś szczególnym fanem sztuki Nowosielskiego, ale chyba lepiej rozumiał, że wybory estetyczne są ważnym elementem budowania własnego wizerunku. Organizował w Pałacu koncerty muzyki poważnej i wystawy, wpuszczając tam nawet progresywną współczesną sztukę. Andrzej Duda pod tym względem cofa się i wysyła społeczeństwu czytelny sygnał: jeżeli już musi być jakakolwiek sztuka, to nie za dużo i najlepiej w ckliwo-patriotycznej konwencji. Także decyzje i deklaracje Ministerstwa Kultury (opisywane przez nas niedawno – POLITYKA 18) zdają się potwierdzać, że sztuka współczesna traktowana jest dziś w Polsce już oficjalnie jako ekstrawagancja dla wąskiej grupy wtajemniczonych. Korporacje inwestują w sztukę współczesną Wyśmienitym wskaźnikiem wrażliwości społeczeństwa na sztukę są tzw. kolekcje korporacyjne gromadzone przez firmy i przedsiębiorstwa. Tych znaczących jest na świecie, według ekspertów, około 600–800. Do potężnej publikacji „Global Corporate Collections” wydanej rok temu w Niemczech wybrano 81 największych, najciekawszych, najlepszych spośród nich. M.in. z Portugalii, Brazylii, RPA, Turcji, Maroka, Rosji (Gazprombank). Łącznie z 24 krajów. Żadnej z Polski. Ale czemu się dziwić, skoro największa, a właściwie jedyna (!) tego typu kolekcja w kraju, należąca do banku ING, liczy sobie kilkaset dzieł wyłącznie rodzimych młodych twórców. W Polsce stanowi ewenement, ale w skali międzynarodowej jest niezauważalna. Owszem, moglibyśmy się pochwalić kilkoma ciekawymi zbiorami, ale wszystkie one mają prywatnych właścicieli, nawet jeśli stoją za nimi duże firmy: Grażynę Kulczyk, rodzinę Staraków, Jarosława Przyborowskiego. Wśród tych najbardziej znanych światowych właścicieli kolekcji znajdziemy firmy MontBlanc, Cartier, Daimler, Shiseido, Statoil. Ale zdecydowaną większość stanowią banki i instytucje finansowe. To one wywindowały korporacyjne zbieractwo na niespotykany poziom. Pierwszeństwo dość zgodnie przyznaje się amerykańskiemu bankowi JP Morgan Chase. Systematyczne i przemyślane zakupy rozpoczął David Rockefeller w 1959 r. Dziś bank pochwalić się może 30 tys. eksponatów o trudnej do oceny wartości. Zazwyczaj wymienia się też jednym tchem dwie inne bankowe korporacje: Deutsche Bank (od 1979 r. zdołał uzbierać 57 tys. dzieł sztuki autorstwa 5800 artystów z 40 krajów) oraz szwajcarski UBS Bank (35 tys. obiektów). Korporacje inwestują w większości w sztukę współczesną. Najchętniej kupują niekłopotliwe malarstwo i artystyczną fotografię. Rzadziej rzeźby, jeszcze rzadziej skomplikowane w prezentacji instalacje i wideo-art. Dość solidarnie unikają sztuki nazbyt zaangażowanej politycznie, prowokacyjnej w wymiarze obyczajowym czy religijnym. Kozyra by się nie załapała. Zainteresowanie sztuką dawną jest raczej incydentalne, choć się zdarza. Francuska firma Engie kolekcjonuje malarstwo XIX-wieczne akademickie i orientalizm, włoska InteSa Sanpaolo – rosyjskie ikony, starogreckie naczynia i dawne malarstwo włoskie (ma w zbiorach m.in. prace Caravaggia, Tiepolo czy Canaletta). Z kolei niemiecki Würth pochwalić się może, poza takimi drobiazgami, jak obrazy Edwarda Muncha czy Pabla Picassa, posiadaniem bodaj najwybitniejszego dzieła niemieckiego renesansu – „Madonny” Hansa Holbeina. Więcej sztuki, mniejszy stres Korporacyjne zbieractwo na poważnie zaczęło się pod koniec lat 50. XX w. Przez kolejne dwie dekady ostrożnie się rozwijało, by w latach 80. doznać nagłego przyspieszenia, a dekadę później osiągnąć apogeum. W 1990 r. obliczono, że połowa firm z listy „Fortune 500” miała własne kolekcje sztuki. Na początku motywacje bywały z reguły dość przyziemne; chodziło o efektowne ozdobienie coraz większych i piękniejszych siedzib spółek czy koncernów. Deutsche Bank mógł sobie na przykład pozwolić na to, by 60 z 80 pięter jego dwóch frankfurckich wież siedziby głównej udekorować według zasady: jedno piętro – jeden artysta. UBS chwali się, że zebrane obrazy znajdują się w wyposażeniu 850 oddziałów i biur firmy na świecie, ING – 500, zaś JP Morgan – 450. Oczywiście prace najcenniejsze zdobiły i zdobią gabinety prezesów, a im niżej w hierarchii, tym jakość artystyczna spada. Z czasem jednak coraz bardziej zaczęto wierzyć w to, że kolekcje są także atutem w budowaniu wizerunku firmy. Już nie tylko wieszano dzieła na ścianach biur, ale też budowano dla nich specjalne galerie. La Caixa w Barcelonie, Würth – w Schwabisch Hall, Cartier – w Paryżu, Daimler – w Berlinie i Stuttgarcie itd. Powstały całe teorie na temat wpływu zbiorów na kreowanie pozytywnego wizerunku firmy i na skuteczną rywalizację z konkurencją. Kolekcjonowanie świadczyć ma o dynamice, otwartości, nowoczesności, szerokich horyzontach. Sprawni teoretycy marketingu i psychologii pracy podbijali bębenka. Internetowej prezentacji Microsoft Art Collection (5000 dzieł rozmieszczonych w 180 biurach firmy) towarzyszy następujący komentarz: „obecność sztuki współczesnej w firmie redukuje stres, zwiększa morale pracowników, zachęca do dyskusji i wyrażania opinii, zwiększa kreatywność, pomaga budować relacje z klientem”. Prawdziwe panaceum na wszystko! „Ściganie się” na sztukę osiągnęło tak wielkie rozmiary, że w pewnym momencie wystraszyło samych uczestników tej biznesowo-artystycznej gry. Potworzyły się kolekcje o muzealnych rozmiarach, które – by traktować je poważnie – wymagały nie tylko odpowiednich przestrzeni do prezentowania i magazynowania, ale też konserwacji, ubezpieczenia, naukowego opracowywania. W bankach działały rozbudowane zespoły kuratorów zajmujące się wyłącznie tropieniem nowych nabytków. Rozpoczęło się więc równie gwałtowne… odchudzanie kolekcji. Zbiory ING zeszczuplały z 25 w 2009 r. do 10 tys. w 2015 r., Holenderskiego Banku Centralnego – z 2000 do 1250. Część przekazywano w formie darowizn placówkom edukacyjnym (uczelnie, szkoły) i medycznym (szpitale), część sprzedawano na aukcjach. Często poniżej ceny zakupu, choć zdarzały się wyjątki. Na przykład Commerzbank sprzedał rzeźbę „Idący mężczyzna” Alberto Giacomettiego za 104 mln dol., a Hypo Vereinsbank – obraz Yves’a Keina „RE49” za 10 mln dol. Dziś kupuje się z dużo większym już umiarem, starannie dobierając nowe eksponaty. Dzieła sztuki w szpitalu Gdyby na jednym krańcu umieścić obojętną na współczesną sztukę Polskę, to kto powinien się znaleźć po przeciwnej stronie? Czy Stany Zjednoczone, w których gromadzenie obrazów stało się równie ważnym elementem budowy wizerunku co gra w golfa? Czy może Szwajcaria lub Francja z ich tradycyjnym szacunkiem dla kolekcjonowania sztuki? Otóż lidera należy poszukać gdzie indziej: w Niderlandach. W zbiorze esejów „Martwa natura z wędzidłem” Zbigniew Herbert