Demony przeszłości w polskiej kulturze

Łatwo wskazać przypadek kulturalnego nawiedzenia, który wiąże się z telewizorem. Najsłynniejszy to ten z filmu „Duch” Tobe Hoopera, gdy mała dziewczynka budzi się w nocy, podchodzi do migającego „kaszą” odbiornika, gdy wtem z ekranu wyskakuje widmowa dłoń. Taki obraz, widziany w dzieciństwie, potrafi zostać w głowie, choć prawdopodobieństwo, że przez lata zapamiętamy go wiernie, nie jest duże. Podobny fenomen pełnej zakłóceń i zmyłek pamięci analizuje Olga Drenda w „Duchologii polskiej”, książce poświęconej – jak głosi podtytuł – „rzeczom i ludziom w latach transformacji”, czyli czasom, gdy sama autorka, urodzona w 1984 r., była dzieckiem. A wspomnienia z dzieciństwa bywają zwielokrotnione, zniekształcone. „Dlaczego w pokoleniowej pamięci siedzi tak wiele napędzanej technologią grozy? – pyta na wstępie autorka. – Czy to dlatego, że pamiętamy poprzez obraz pełen »duchów«, powidoków, rozdwojeń, jak w skłonnym do implozji aparacie telewizyjnym Rubin?”. Wszyscy urodzeni w ostatnich dekadach coraz większą część pamięci mogą sobie dopisać dzięki zdjęciom i filmom z czasów wczesnego dzieciństwa. Czasem nawet żyjemy wspomnieniami prenatalnymi. Lądowanie na Księżycu? Drużyna Górskiego? Ogłoszenie stanu wojennego? Nawet jeśli kogoś wtedy nie było, widział tyle razy, żeby emocje innych uznać za swoje. Każda dekada ma przy tym inną ostrość, inny charakter, jak w telewizorze – wspomnieniom z lat 70. brakuje koloru, z kolei te z czasów transformacji atakują śmietnikową wręcz feerią barw. Drenda, idąc z duchem antropologii codzienności Rocha Sulimy, buduje z nich galopadę przykładów z przeróżnych sfer życia. „Wspominkowe narracje są zwykle wyidealizowane – pisze. – Albo przez mgiełkę nostalgii, albo przez warszawocentryczny punkt widzenia, w którym siłą rzeczy wszystko jest nieco szybsze, lepsze, zawiera większy procent sukcesu i świetlanej przyszłości”. Może stąd to tempo w prezentowaniu ówczesnych polskich mieszkań, ulic, zainteresowań i postaw. Zachód z kasety Transformacja to w „Duchologii polskiej” m.in. rzeczywistość VHS, z postacią Rambo wyskakującą tu i ówdzie, na plakatach, w najmniej spodziewanych momentach. Niżej podpisany może potwierdzić, że druga połowa lat 80. to czas takiej fascynacji filmami na VHS, że owego „Rambo” można było obejrzeć w podstawówce pod okiem nauczyciela na lekcjach ZPT (zajęcia praktyczno-techniczne), bo skoro już szkoła dysponowała pierwszym magnetowidem, trzeba go było wykorzystać.  Olga Drenda obserwuje, jak w każdej dziedzinie próbujemy nieporadnie tworzyć jakąś własną wizję kapitalizmu, zanim przyjdą duże koncerny i ten rynkowy Wielki Wybuch uregulują. Zauważa, jak reklamowa prowizorka poddaje się dyktatowi kolorowych liter wycinanych z folii. Z tekstów piosenek wyłuskuje tęsknotę za wszystkim, co zagraniczne, jak u Magdy Fronczewskiej: „Gdybym była wielką gwiazdą, tobym chciała jeździć mazdą”. W innych tekstach są spodnie Levi’s, trampki Adidasa, jedzenie egzotycznego kiwi, imiona zagranicznych gwiazd (fraza „Michael sernik ze smakiem zje” u tej samej młodej wokalistki). Opisując mieszkania, autorka zauważa, ile przechowuje się na pamiątkę opakowań po zagranicznych produktach: „Nie tylko puszki po herbacie, ale nawet kartony po proszku do prania z zachodniej paczki charytatywnej”. Poza różnymi sentymentalnie gromadzonymi drobiazgami w mieszkaniach polskiej inteligencji pojawiają się kolekcje puszek po napojach gazowanych z importu. Zagraniczne produkty są ciągle fetyszem. Krajowe firmy próbują za wszelką cenę ukryć fakt, że działają na miejscu. „Często nie bez powodzenia: marki ubrań Americanos i Big Star, stworzone przez polskich producentów, skutecznie udają zagraniczne, przybyłe skądś, nieokreślone, ale cool” – zauważa Drenda. Świetnie rozpoznaje też strefy kiczu czasów transformacji. Poza muzyką, modą czy zmieniającym się wzornictwem są to pierwsze wolnorynkowe okładki książek fantasy z kolorowymi podobiznami Conana Barbarzyńcy. A wreszcie pierwsze wolnorynkowe reklamy, obowiązkowo uprzedmiotowiające kobietę. Z zapomnianą już nieco pramatką tej tendencji: telewizyjną reklamą koparki Waryński, którą obsługuje modelka w stroju topless. Za Tomaszem Gobanem-Klasem autorka opisuje ją jako „pośrednie ogniwo między wymarłą sztuką socrealistyczną a sztuką komercjalną” i cytuje slogan ze śląskiej „Panoramy”: „Reklama z dziewczyną dodaje prestiżu i elegancji”. Przekopywanie się przez wizje nowoczesności, jakimi żyliśmy ledwie ćwierć wieku temu, byłoby jednak zwykłą antropologią. Ale już takie wspomnienia, w które trudno uwierzyć z dzisiejszego punktu widzenia, które dziś wydają się absurdalne, są właśnie tą tytułową duchologią. Retromania Waga książki Drendy polega na tym, że sprowadza do Polski bardzo ważne pojęcie omawiane dotąd za granicą. Jakieś 10 lat temu dwóch wybitnych krytyków kultury popularnej – Mark Fisher i Simon Reynolds – zaczęło używać terminu hauntology. Na początku opisywali nim kilka brytyjskich grup nawiązujących do estetyki brytyjskich programów telewizyjnych lat 60. i 70., ówczesnej pulpy literackiej (wśród której przeważały horrory i opowieści o przyszłości), a także elektronicznej muzyki z bibliotek dźwiękowych, którą telewizja brała z płyt z gotowymi podkładami. „Osobista zaduma nad »straconym czasem«, którą wywołuje muzyka, niczym magdalenka Prousta” – definiował hauntologię Reynolds w swojej książce „Retromania”. Słowo przejął od Jacques’a Derridy. Francuski filozof użył pojęcia hauntology w odpowiedzi na proroctwa Fukuyamy o końcu historii. Pisał, że nie ma mowy o żadnym końcu, że niedobitki starych ideologii będą się snuć po świecie jak duchy, nawiedzając nas. Po angielsku: to haunt. Stąd w polskiej wersji właśnie duchologia. Określenie chwyciło. Odnoszące się do przeszłości zespoły rockowe – w rodzaju Ariel Pink’s Haunted Graffiti czy Pocahaunted – wykorzystywały je w nazwach. A w tym samym czasie reaktywowano linie produkcyjne polaroidów, a filtry nawiązujące do starej fotografii trafiły do każdego smartfona, wielokrotnie wracały inne elementy estetyki ostatnich dekad. W kinie odtwarzał je duchologicznie Wes Anderson, choćby w „Kochankach z Księżyca”. Brytyjczycy pasjonowali się na nowo programami edukacyjnymi sprzed lat, a my wzdychaliśmy tęsknie za wyjątkową na naszym podwórku „Sondą”. Jej opartą na futurystycznych utworach z bibliotek muzycznych ścieżkę dźwiękową wydano przed trzema laty na płycie, a w końcu wrócił do telewizji i sam program. Wbrew pozorom nie był to tylko efekt procesu politycznego, ale fali zainteresowania telewizyjną formą sprzed lat. Idealnym i bardzo masowym przykładem duchologii jest zeszłoroczny film „Kung Fury” – sklejony z klisz kina sensacyjnego lat 80., gier wideo z epoki i nieprawdopodobnych chor