„Orestes” według Michała Zadary

Prace nad warszawską premierą grupy Centrala przerwał wyjazd do Bregencji. W bajkowej scenerii austriackich Alp i Jeziora Bodeńskiego Barbara Wysocka, partnerka Zadary w teatrze i życiu, reżyserowała operowego „Don Giovanniego”. Akcja dzieje się w akademiku, w środowisku studenckim, w burzliwych, rozpolitykowanych latach 70. Michałowi Zadarze tym razem przypadła rola reżysera światła i opiekuna dwójki ich dzieci. – To przesunięcie w prawo, w stronę autorytaryzmu ma miejsce w wielu społeczeństwach i to się zauważa, jak się jest za granicą – opowiada reżyser. – W Austrii będą kolejne wybory i może je wygrać skrajna prawica, w USA Trumpowi co prawda ostatnio spada poparcie, ale nic nie jest jeszcze przesądzone. Nasz dramat jest częścią dramatu ogólnoświatowego i może nawet to polskie wydanie nie jest najgorsze. Najgorzej jest na Filipinach. „Orestes” – rzadko wystawiana, późna tragedia Eurypidesa, napisana w 408 r. p.n.e. – wygląda znajomo. To portret polityka, z którego żądza zemsty (sprawiedliwej w jego mniemaniu) za śmierć ojca robi terrorystę. Bohater traci z oczu dobro wspólne, dzieli społeczeństwo, niszczy demokrację i państwo. Dramat stawia pytania, które po 2,5 tys. lat znów stają się przejmująco aktualne: po co właściwie jest demokracja? Jeśli sąd wydaje wyrok, to czy on musi obowiązywać? Skąd się bierze władza w państwie? Czy wyjątkowym ludziom wolno więcej? – Przyzwyczailiśmy się do perspektywy postępu, że demokracji jest coraz więcej i więcej – tłumaczy reżyser. – Zapomnieliśmy, że to system, w który wpisany jest mechanizm samozagłady. Lud, demos, może przecież w sposób demokratyczny wybrać polityków o nastawieniu antydemokratycznym, autorytarnym. W „Orestesie” dramat osobisty jest ściśle związany z życiem społeczeństwa. To sztuka opisująca moment kryzysu konstytucyjnego w państwie, zadająca pytanie o to, jak przemoc polityczna przeradza się w przemoc fizyczną. Kły w duszy Motyw zemsty, który z ludzi i narodów czyni zombie, towarzyszy Zadarze od jakiegoś czasu. Najgłośniejszym spektaklem w dorobku 40-letniego reżysera na długo pozostaną „Dziady”, wystawiane część po części, bez skrótów, w Teatrze Polskim we Wrocławiu przez trzy kolejne lata – z kulminacją w lutym tego roku, gdy po raz pierwszy w historii ze sceny wybrzmiała całość. W 14-godzinnym, porywającym widowisku, świetnie łączącym elementy historyczne z zabawą popkulturą, złowieszczo, jakby Mickiewicz wieszczył obecne wydarzenia w kraju, wybrzmiewała pieśń Konrada: „Pieśń ma była już w grobie, już chłodna;/Krew poczuła: spod ziemi wygląda/I jak upiór powstaje krwi głodna/I krwi żąda, krwi żąda, krwi żąda./Tak! zemsta, zemsta na wroga,/Z Bogiem – i choćby mimo Boga!/I pieśń mówi: ja pójdę wieczorem,/Naprzód braci rodaków gryźć muszę;/Komu tylko zapuszczę kły w duszę,/Ten jak ja musi zostać upiorem”. Motyw polskich upiorów i niekończącej się narodowej vendetty mroził krew w żyłach. W zrealizowanej przed rokiem w warszawskim Teatrze Powszechnym „Lilli Wenedzie” Słowackiego dwa polskie plemiona, Lechici i Wenedowie, rozkręcały spiralę wzajemnej nienawiści i przemocy. Rzecz była politycznym horrorem, rozgrywanym na grzęzawisku pełnym trupów. Wcześniej, w wystawionej w 2011 r. w Operze Narodowej „Orestei” Ajschylosa z muzyką Iannisa Xenakisa, Zadara przeniósł akcję z czasów tworzenia demokracji ateńskiej do Polski epoki PRL. Spektakl opowiadał o tym, że dla istnienia państwa równie ważne jak pamięć o przeszłości jest zapominanie o krzywdach, przerwanie łańcucha wymierzania sprawiedliwości. – Ceną za pokój jest konieczność udobruchania demonów, które, oczywiście, mogą powrócić – mówi dziś Zadara. „Orestes” nie odnosi się bezpośrednio do polskich realiów, ale wpisuje nasze problemy w szeroki kontekst. – Od długiego czasu w Europie zmagamy się, my, demos, który ma władzę, z podobnymi problemami. I to, że się z nimi zmagamy, nie oznacza, że demokracja nie działa, że projekt europejski dochodzi do kresu. Przeciwnie, projekt europejski właśnie tym zmaganiem jest. „Orestes” daje szansę wejrzenia w psychikę mściciela. – Bohater myśli, że wymierza sprawiedliwość, ale morduje niewinnych ludzi. Eurypides, inaczej niż na przykład Ajschylos, jest bardzo osobisty i psychologiczny. Rysuje portret człowieka tak zawziętego, że traci perspektywę dobra wspólnego. To, myślę, jest emocjonalnie bliskie współczesnym czasom, gdy politycy są tak skupieni na sobie, że tracą szerszą perspektywę – tłumaczy reżyser. Kilka miesięcy temu Barbara Wysocka opowiadała o tym w „Juliuszu Cezarze” Szekspira w warszawskim Powszechnym. Rywalizacja zawziętych polityków doprowadzała kraj do wojny domowej, a lud bez oporów dawał się mamić populistycznymi obietnicami raz jednej, raz drugiej stronie. Spektaklowi towarzyszyły hity polskiego alternatywnego rocka lat 80., a kończyło go nagranie przemówienia Wojciecha Jaruzelskiego o wprowadzeniu stanu wojennego. W „Orestesie” to poczucie, że świat płonie, jest przejmujące, temperatura narracji jest wysoka, jak w celowo bełkotliwym fragmencie opisującym masakrę w pałacu królewskim. – To też bardzo współczesne. Przemocy, rzeczywistej i zawartej w groźbach słownych, jest dziś coraz więcej – zauważa Zadara. – Donald Trump niedawno mówił, że jeśli przegra, to jego ludzie wyjdą na ulice i zaczną strzelać, bo to będzie oznaczało wyborcze oszustwo. W Polsce słychać groźby wobec Donalda Tuska, pojawia się myśl, że może trzeba przywrócić karę śmierci. Pytanie, kiedy te groźby ktoś zrozumie jako wezwanie do walki. Katolicy kontra reszta W „Juliuszu Cezarze” Barbara Wysocka grała mistrza populistycznych gier Marka Antoniusza, w „Orestesie” gra Elektrę. Tłem znów są piosenki – jako wypowiedzi chóru – tym razem wykonywane na żywo przez trójkę aktorów, obok Wysockiej to charyzmatyczna dwójka z wrocławskich „Dziadów”: grający Gustawa-Konrada Bartosz Porczyk i fenomenalny ksiądz Piotr – Mariusz Kiljan. Każde z nich ma na koncie monodram muzyczny, tu zaśpiewają i zagrają (gitara, bas, perkusja) piosenki skomponowane przez Jacka „Budynia” Szymkiewicza, lidera zespołu Pogodno. – Eurypides to zabawa teatrem, ma wielkie poczucie humoru. Twórcą, który dziś potrafi tak jak on znaleźć smak wielkiego dramatu, jest Quentin Tarantino, gdy z rozmachem, łamiąc schematy i zasady dobrego smaku, opowiada w filmach o amerykańskich problemach, jak w „Django”. O wielkich, poważnych sprawach należy mówić w sposób zajmujący i zabawny – tłumaczy Zadara. Od lat stara się robić w teatrze coś podobnego, łączyć ważne treści z rozbuchaną formą i żartami. W Eurypidesie zobaczył bratnią du